Een dystopische wereld: van literair bedenksel tot de werkelijkheid van nu? Deel 10. De wereld als digitaal-virtueel speelveld

Civis Mundi Digitaal #124

door Maarten Rutgers

In de vorige twee delen van de serie werden we geconfronteerd met romans die zich bezighouden met de effecten van digitalisering van onze leefwereld. Neal Stephenson schetst ons in Snow Crash[1] een wereld die veraf lijkt, echter met vele intussen bestaande elementen, maar ook met een virtuele wereld waarin de hoofdrolspelers kunnen verblijven, het Metaversum met avatars. Dave Eggers blijft dichter bij huis. Hij laat zien wat de vervlechting van sociale media, internet, dataverzamelingen en kunstmatige intelligentie allemaal teweeg kan brengen. En dat ziet er dan akelig normaal uit. Het lijkt er in De Cirkel[2] op dat we er middenin zitten.

In 2021 verscheen een vervolg onder de titel The Every[3], in Nederlandse vertaling Het Alles. We zullen nog zien wat daarin aan de orde komt. Maar eerst besteed ik nu aandacht aan een ander boek. Het laat weer een nieuw aspect van deze digitalisering en virtualisering zien. Het is van de hand van Derek Cressman (*1967), auteur, politicoloog, politiek activist en kweker van olijven. Hij zet zich vooral in voor democratische besluitvorming en het verminderen of laten verdwijnen van financiële druk en invloed bij overheidsbeslissingen, maar met name ook verkiezingen. Financiering van verkiezingscampagnes zou bijvoorbeeld strikt gereguleerd moeten worden. Hij schreef hierover When money talks: The High Price of Free Speech and the Selling of Democracy[4], een boek dat zeer goede recensies kreeg.

De grens tussen werkelijk vrije en gefinancierde meningsuiting is onduidelijk en zou scherper geformuleerd en verduidelijkt moeten worden. Daarbij is er ook nog onderscheid tussen gefinancierde meningsuiting en reclame, zij het slechts gradueel. Cressman laat zien dat wetgeving en uitspraken van gerechtshoven het verschil tussen deze vormen van meningsuiting verdoezelen en minder zichtbaar maken. In het in 2019 verschenen boek Reality 2048^TM Watching big mother[5] speelt gefinancierd nieuws, ‘fakenews’ een hoofdrol.

Reality 2048^TM Watching big mother

Cressman schotelt ons een wereld voor die na een kernoorlog in twee grote blokken verdeeld is, Globalia en Chinasia. Het verhaal speelt zich af in Globalia. Hier zien we de samenleving uiteenvallen in twee klassen van inwoners. Enerzijds ‘Establishment’, anderzijds ‘Vue’. Eenieder heeft de mogelijkheid de gehele dag nieuws en entertainment te volgen. De ‘Vues’ doen dat met behulp van MyScreen, een verouderde techniek, een soort helm met “met bolle individuele schermpjes over ieder oog, surround sound luidsprekers over de oren en aanraak simulatoren erin om schedel en voorhoofd te prikkelen.” Leden van Establishment gebruiken MyndScreen. Dit bestaat uit “in de hersenschors geïmplanteerde chips, die signalen ontvangen verzonden uit opgewaardeerde 11G zendmasten.”

Met deze systemen kan men volledig verzinken in een soort virtuele wereld, waarin in sociale media, nieuwsberichten en ‘reality shows’ de hoofdrol spelen. De Vues zijn duidelijk een lagere sociale klasse, vaak werkloos en haveloos. Er is een kleine regerende elite, het tribunaal der leiders, die het hoogste besluitvormende orgaan vormen. Ze behoren tot de ‘High Establishment’.

De roman zit vol met technische snufjes, waarmee de inwoners hun activiteiten organiseren, uitvoeren, communiceren, maar ook continu in de gaten gehouden worden via onder meer SpeidrWeb™. Communicatie verloopt grotendeels digitaal via Chatterweb in Effispeech, een door afkortingen en symbolen gekenmerkt woordgebruik. Het heeft de woordschat sterk verslechterd. Myscreen en MyndScreen worden ook centraal gemonitord. Bij te weinig gebruik of verkeerd gebruik kan je gedwongen een software-update krijgen die het onmogelijk maakt MyndScreen uit te schakelen. En ook zonder dat verschijnen er steeds pop-ups in het scherm, afhankelijk van je gedachten, je aandacht etc.

Thuiswerken via MyndScreen is vrijwel standaard geworden. De inwoners kunnen met behulp van deze techniek apparaten aansturen, zoals de 3D-voedselprinter of hun auto rijden. Dit laatste of een taxi nemen is het enige middel van vervoer en lopen wordt niet gedaan. Waar zou je dat ook moeten doen, als er slechts wegen en geen voetpaden zijn.

Er zijn alleen nog maar twee voedselaanbieders, die gemanipuleerd voedsel aanbieden dat verslavend werkt. Het is vrijwel onmogelijk om nog aan gewoon voedsel te komen, laat staan dat mensen vruchten of groenten etc. herkennen. Ze hebben ze nog nooit in werkelijkheid gezien.

Amusement, reclame, vrijheid

De wereld in Globalia wordt bepaald door infotainment. Het gehele bestel is hiervan afhankelijk. Zelfs het zelfbeeld van de mensen wordt bepaald door merkloyaliteit. Alles is gericht op rust en vrede. Vandaar de inzet op alles dat voor welvaart zorgt en deze behoudt. Alles “is gericht op zeker zijn van winst en welvaart. Winst is niet slecht. Winst is goed. Hebzucht is goed, want hebzucht zorgt voor winst, die welvaart verzorgt.” Welvaart is een groot goed, omdat het de mensen de gelegenheid geeft te genieten en voldoende keuzes te hebben uit luxe-artikelen, kleding en voeding. Je moet er alleen iets voor opgeven, namelijk zelfstandig denken. Er wordt voor je gedacht.

De werkelijkheid is altijd voor een groot deel door de mens gemaakt en daarmee ‘fake’, is hier de onderliggende gedachte. Daarom is het veel interessanter en bevredigender te leven in een door experts op het gebied van entertainment ontworpen en voorgeschotelde werkelijkheid, waarin en waarvan je kunt genieten, maar wel ook een ‘fake’ werkelijkheid. Spectaculair is dat dit amusement via de in de hersenen ingebrachte chip direct wordt beleefd en gezien. Schermen zijn niet meer nodig, althans voor de leden van het ‘Establishment’.

“Het vrije woord wordt beschouwd als “een pre-Globalia beginsel”. Vrijheid van meningsuiting heeft onder “de vrije woord doctrine” een totaal andere betekenis gekregen. Regelgeving bepaalt “dat fysiek hoorbare en zichtbare spraak, die niet dezelfde regels volgt als reclame-uitingen, geen vrije woord bescherming geniet.” Met deze verandering van vrije meningsuiting in “door de spreker zelf betaalde meningsuiting” en de omstandigheid dat “woorden meer beperkte en verwarrende betekenissen verkregen werd ook de term ‘vrijheid’ tot een beperkter concept.”

Mensen die onvoldoende binnen de regels blijven krijgen een “upgrade”, hetgeen betekent dat zij uit de samenleving verdwijnen naar een ‘Huis van Verstrooiing’, alwaar ze de gehele dag door bezig gehouden worden met vermaaksprogramma’s via MyndScreen.

Hoofdrolspelers

Cressman introduceert Vera, een jongedame van midden dertig die op het Departement van Informatievoorziening werkt. Ze woont in een appartement waar het enige venster naar een balkonnetje leidt, waar per drone spullen, zoals nieuwe kleding afgeleverd worden. De andere wanden zijn in wezen grote infotainmentschermen, die naar keuze uitzicht bieden op natuur of gebouwen elders. Ondanks alle digitale mogelijkheden wordt zij, gelet op de aard van haar werkzaamheden, geacht op haar werkplek te verschijnen.

Het Departement van Informatievoorziening, oorspronkelijk een overheidsdienst en nu uitbesteed aan een van de infotainment firma’s, is verantwoordelijk voor Perceptie Management (PM).

Onder het motto “Informatie is Macht” voorziet het PM de inwoners van feiten, officieel om de desinformatie tegen te gaan, die verspreid wordt door lieden die de samenleving willen ondermijnen. Hier gaat het om een gewelddadige groepering die wordt aangeduid met de naam “AngstZaaiers”. De voor de bevolking van belang geachte feiten worden gepresenteerd in ‘one-liners’ tijdens nieuwsuitzendingen van twee minuten per anderhalf uur. De rest van de tijd wordt voortdurend amusement van verschillend kaliber geboden. Feiten worden gemaakt door het Departement, waarbij controle van de brongegevens achterwege kan blijven. Desinformatie vervaardigen is dus de belangrijkste activiteit van het Departement. En zoals de hoofdrolspeelster Vera plotseling over deze ‘feiten’ te binnen schiet: “Wat als mensen weten dat deze misleidend zijn, maar het ze gewoon niet kan schelen?” Het wordt dan duidelijker wanneer ze een oude dame spreekt, die desgevraagd antwoord: “Een feit is een feit. Ze hebben niets met de werkelijkheid van doen.”

Langzaam dringt bij Vera door dat er meer moet zijn dan de wereld die ze voorgeschoteld krijgt en waaraan ze met haar werk ook zelf bijdraagt. Ze wordt tot de ‘held’ die in het geweer komt tegen deze wereld. Ze gaat op zoek naar de werkelijkheid achter het verhaal. Dan ontmoet ze Chase, een tekstschrijver voor een entertainmentbedrijf. Ze begint een liefdesrelatie met hem. Hij weet plekken te vinden waar er geen verbinding met MyndScreen gemaakt kan worden en leert haar dat je dan vrij bent om je eigen gedachten te hebben, niet gehinderd door enerzijds MyndScreen-berichten, anderzijds angst dat je gesnapt zult worden en behandeld.

Samen gaan ze op zoek naar de ondergrondse beweging de “Luddyte Sisterhood”. Deze bestaat uit mensen die “de infotainment economie als een fundamentele bedreiging voor de mensheid zien.” Zij willen de wereld veranderen. Vera haalt Chase over en ze besluiten zich bij deze groepering aan te sluiten via een dame waarvan zij vermoeden dat ze tot de ‘Sisterhood’ behoort. Het blijft echter ook voor hen enigszins onduidelijk. Wel ontvangen ze een tip hoe de datacontrole te omzeilen. Daarnaast verkrijgen zij via deze weg “The Book”, een geschiedschrijving van Globalia, die pretendeert de werkelijke gang van zaken te beschrijven. Het beslaat in de roman vele bladzijden zonder dat het een grote meerwaarde heeft voor het verhaal. Op enkele punten verduidelijkt het wel ontwikkelingen die we al tegenkwamen in de roman, zoals het massale amusement, de digitale en virtuele werelden en de wens van de elite de rest van de bevolking tevreden te houden onder matige omstandigheden, waarbij hun eigen rijkdom en levenswijze behouden blijft.

Het begin van het einde

Uiteindelijk raakt Vera zwanger van Chase en ontstaan er problemen naarmate hun liefdesaffaire voortduurt. Beiden worden ze als gevaar voor de samenleving gezien. Ze zijn te veel op zoek naar de werkelijkheid. Ze worden ieder separaat opgenomen in een ziekenhuis, alwaar Vera uitgelegd krijgt dat ze al langer in de gaten werd gehouden vanwege haar werk en haar gedrag en dat ook “The Book” een mengeling van werkelijkheid en fictie is. Zelfs de ‘Sisterhood’ zou een verzinsel zijn om de mensen beperkende maatregelen op te leggen en gedwee te houden. Vera verblijft op de gesloten afdeling. Ze blijft zich voortdurend verzetten tegen de pogingen haar ondergeschikt te maken aan het regiem. Uiteindelijk geeft ze toe en wordt ze behandeld voor haar voor deze samenleving afwijkend gedrag. Na de geboorte van haar baby stemt ze in met een upgrade van haar MyndScreen en opname in een ‘Huis van Verstrooiing’. Ook Chase ondergaat de upgrade. Hun rebellie is over, maar ook hun liefde voor elkaar.

Calvin and Hobbes by Bill Watterson for July 03, 1992[6]

https://www.gocomics.com/calvinandhobbes/1992/07/03

Bespreking

Cressman beschrijft conform de titel de werkelijkheid van 2048. Het is een deels werkelijke en deels virtuele wereld. De inwoners van Globalia besteden het grootste gedeelte van hun tijd aan het kijken naar ‘reality’ tv met de titel ‘Big Mother gets real’. Het is een infotainmentprogramma dat voor velen hun eigen werkelijkheid gaat vormen. De firma die het uitzendt gebruikt het motto “amusement is vrede”. Een ander interessant motto is “informatie is belangrijker dan kennis.”

Een aardige vondst zijn MyScreen en MyndScreen. De laatste is interessant vanwege de implantaten in de hersenen. Het klinkt nog wat surrealistisch, maar de ontwikkelingen gaan nu al in deze richting, zoals bijvoorbeeld de website van Neuralink[7] - zij zijn niet de enige[8] - laat zien. Hier is men bezig het brein beter in kaart te brengen, maar ook interfaces te ontwerpen waarmee computers etc. aangestuurd kunnen worden of bij hersenbeschadigde patiënten spieren, spraak etc.

Dit laatste spreekt velen aan, maar er is dus ook een andere zijde van de medaille. Het bedrijf spreekt zelf over ontwikkelingen die in de richting van transhumanisme[9] gaan. Veel is nog in ontwikkeling en ontkomt niet aan kritiek[10], enerzijds wegens grootspraak en weinig zichtbare resultaten, maar ernstiger wegens mogelijk onjuist behandelen van proefdieren, vooral apen. De bijna onzichtbare derde dimensie van Neuralink is dat de eigenaar Elon Musk heet[11]. OpenAI (www.openai.com) is een ander initiatief waar deze bij betrokken is. Daarnaast is Google zeer actief op dit terrein met Googlebrain (https://research.google/) en samenwerkingspartner Deepmind (https://www.deepmind.com/). Meta[12], de nieuwe naam van het bedrijf van Zuckerberg waar ook Facebook toebehoort, beweegt zich meer op het terrein van virtuele werelden, maar zoekt daarbij mogelijkheden om signalen van het perifere zenuwstelsel direct te gebruiken om te sturen in plaats van bedieningsapparatuur of het gesproken woord.

Verder is er de ‘Blue Brain Technologie’[13], waarmee gepretendeerd wordt digitale reconstructies en simulaties te vervaardigen, voorlopig slechts van het muizenbrein, maar in de toekomst natuurlijk ook van menselijke hersenen. Of dit ons tot voordeel zal zijn of juist niet is voorlopig nog niet helder, hoewel al deze organisaties ons mooie vergezichten tonen en soms heel concrete voorspellingen doen, waarbij je je moet afvragen wat de kans is dat ze werkelijkheid worden en ook wanneer. Bij enkelen wordt gewag gemaakt van ethische overwegingen, soms van teams die zich met ethiek bezighouden. Opvallend is dat het onduidelijk is welke ethische afwegingen bij welk project gemaakt zijn of zelfs helemaal geen. Daarnaast zijn er ontwikkelingen om mensen met een kunsthand na amputatie weer te laten voelen en hun kunsthand beter te gebruiken[14].

In hoeverre Cressman betekenis hecht aan de namen van zijn hoofdrolspelers is onduidelijk. Het is wel opvallend dat zijn hoofdrolspeelster Vera heet, hetgeen waarheid, vertrouwen, oprechtheid beduid, maar ook als afkorting van Veronica - brengster van de zege - gezien kan worden. In een andere verklaring wordt aangegeven dat de naam Vera vrolijkheid, discipline en loyaliteit oproept. Chase betekent jager, maar volgens anderen inspireert de naam ook vindingrijkheid, toewijding en vastberadenheid.

Ook opvallend is de “Luddyte Sisterhood”. Er heeft in het begin van de achttiende eeuw een ondergrondse groepering bestaan met de naam Luddites, zo genoemd naar de eerste opstandeling die naar buiten trad Ned Ludd. Zijn verzetten zich tegen de vergaande industrialisering. In de twintigste eeuw werd het begrip gebruikt voor tegenstanders van technologische ontwikkelingen en voor antitechniek filosofie[15]. In het epos Dune[16] van science fiction auteur Frank Herbert komen deze rebellen ook al voor. In de Engelstalige wereld wordt Luddite gebruikt voor een persoon die tegen technologische vooruitgang is[17].

Diverse recensenten[18] wijzen erop dat Cressman Orwell’s 1984 als voorbeeld moet hebben genomen bij het schrijven van de roman. Er zijn vele overeenkomsten en verwijzingen naar hem. Er is zelfs een standbeeld in de stad van Eric Blair, de werkelijke naam van Orwell.

Dystopie?

Cressman houdt zich op vele punten aan de regels van de dystopische roman. Met de wereld in tweeën gedeeld, ontstaan na een nucleaire oorlog, zijn er grenzen die bewaakt moeten worden. Er is nog steeds oorlog; er zijn dissidente groeperingen die bestreden worden. De controle door de staat is vrijwel totaal. Het ‘High Establishment’, de elite, met daarbinnen een leidende groep, maakt de dienst uit en houdt de rest onderdanig met infotainment. De elite woont in afgescheiden gebieden met prachtige woningen. Hun rijkdom komt ook tot uiting door het vele personeel dat zij nodig hebben voor hun leefstijl.

Liefdesaffaires zijn eigenlijk uit den boze. En omdat alles surrogaat is geldt dat ook voor seks. “De ervaring in de vibratie-massage lounges, versterkt door Effiporn Myndscreen beelden, had allang het gevoel bij geslachtsgemeenschap ingehaald, zodat seks eenvoudigweg obsoleet geworden was.” Het voorkomt overigens ook dat mensen liefdesrelaties aangaan. Voortplanting is uitsluitend via IVF. Na de geboorte, helaas nog steeds fysiek noodzakelijk, wordt de baby verder verzorgd in een tehuis en groeit er tot volwassenheid op. Dit geldt niet voor de Vues die geen geld hebben, noch voor de lounges, noch voor IVF. Doch ook hier wordt gebruik gemaakt van virtuele versterking van het gevoel door de helmen op te hebben en te gebruiken tijdens seks. Cressman beschrijft wellicht al een nabije toekomst. Bij Miriam Rasch vinden we in haar boek Frictie[19] dat bij de ontwikkelingen in de huidige tijd past dat gewerkt wordt aan hersenimplantaten om via ‘deep brain’-stimulatie extases te beleven.

Klassiek is ook de liefdesaffaire van Vera met Chase. Het hoort bij hun heldenrol. Een rol die hen uiteindelijk fataal wordt. Zij worden uitgeschakeld door de behandeling, een ‘upgrade’, en verzinken in een lethargisch ondergaan van het over hen uitgestorte amusement.

Cressman’s boek heeft heel duidelijk veel science fiction elementen. Het staat daarmee verder af van onze tijd, dan het eerder besproken boek De Cirkel van Dave Eggers, waarmee je je bijna in het heden waant.

Tot slot

Aan het einde van dit artikel nog een aandachtspunt. In de roman komt taalverarming als een onontkoombare ontwikkeling voor. Het vooral digitaal communiceren heeft geleid tot een verarmd woordgebruik met weinig woorden, meestal sterk afgekort en veel symbolen. Ook in de mondelinge uitingen heeft dit zijn invloed doen gelden. Het lijkt in onze werkelijkheid ook die kant op te gaan.

Cressman schotelt ons een wereld voor die ver verwijderd lijkt te zijn van onze wereld. Het is de vraag of dat echt zo is. ‘Fake’-nieuws is aan de orde van de dag. We worden ermee overspoeld. Filosoof en voormalig hoogleraar cultuurwetenschap te Berlijn Byung-Chul Han[20], we kwamen hem in eerdere artikelen ook al tegen, schrijft dat “fake-nieuws meer aandacht genereert dan feiten.” Volgens hem is “een enkele tweet, die fake-nieuws of een uit zijn context gehaal fragmentje informatie bevat, vermoedelijk effectiever dan een beredeneerd argument.”

In het onderzoek naar en met brein-computer-interfaces, implanteerbaar of niet, gaan de ontwikkelingen snel. Dit geldt evenzeer voor andere ontwikkelingen in de digitale wereld. Op velerlei verschillende manieren wordt aan onze privacy getornd en worden wij al in de gaten gehouden. Veel ervan is nog onzichtbaar voor het grote publiek, dat hier lijkt te slapen. Je ziet dat de technologie ontdaan van vele menselijke elementen de mens nauwelijks meer een eigen ontwikkelingsmogelijkheid geeft. Daarom is dit boek als “een krachtige en ontnuchterende alarmbel” te beschouwen[21]. Dit zou ons wakker moeten schudden.

In het volgende deel komt de in het begin genoemde roman van Dave Eggers The Every uitgebreid aan de orde. Het beschrijft hoe de Cirkel er tien jaar na de komst van Mae Holland voorstaat.

Noten