Opnieuw en anders leren denken

Civis Mundi Digitaal #124

door Toon van Eijk

Bespreking van Jan Warndorff, Ik ben de wereld. Anders denken in de 21e eeuw. Rotterdam, Lemniscaat, 2021

 

De tekst op de achterkant van het boek luidt: “Opnieuw leren denken. Het roer moet om! Willen we een ecologische ramp afwenden dan moeten we andere prioriteiten stellen, anders omgaan met de natuur en met elkaar. Deze omslag vereist dat we eerst het denken zelf ter discussie stellen.”

Het westerse denken veronderstelt een afstand tussen de mens en de wereld. Wij benaderen de werkelijkheid van buitenaf en proberen die wetenschappelijk te doorgronden. Dat heeft geleid tot een enorme technologische ontwikkeling, maar heeft ons ook ongevoelig gemaakt voor de wonderbaarlijkheid van het bestaan.

 

Inleiding

Jan Warndorff heeft opnieuw een interessant boek geschreven. Zijn eerdere boek Geen idee. Filosofie van het boerenverstand (2017) is besproken in Civis Mundi #56 (maart 2018) [1]. De tekst op de achterkant van zijn nieuwe boek geeft de belangrijkste boodschap weer. Hieronder volgen een aantal citaten uit zijn nieuwe boek met daaronder mijn commentaar, waarbij ik tevens verwijs naar mijn commentaar op zijn eerdere boek Geen idee. Warndorff schrijft helder en beknopt zonder al te veel filosofisch jargon. Zijn nieuwe boek is duidelijk een vervolg op het eerdere boek, maar bevat m.i. niet veel nieuwe inzichten. Desalniettemin, is het welkom, zeker in de context van de urgentie van de klimaatcrisis.

 

Het leven zelf

Op de binnenflap van zijn boek uit 2017 Geen idee staat: “De populariteit van levenskunst en mindfulness laat zien dat steeds meer mensen zoeken naar houvast in het leven zelf. Maar opvallend genoeg stellen zelfs levenskunst-filosofen niet de cruciale vraag: wat bedoelen we precies met ‘het leven zelf’? Voortbouwend op het denken van Ortega y Gasset en inzichten uit het boeddhisme ontwikkelt Jan Warndorff een vernieuwende filosofie die het alledaagse leven centraal stelt. Deze ‘filosofie van het boerenverstand’ staat geheel in het teken van de moraal: Zie van zoveel mogelijk, zoveel mogelijk te houden” [2].

Dit vormt ook de centrale vraag en aanbeveling in het nieuwe boek. Warndorff’s ‘filosofie van het boerenverstand’ behelst een praktische levenscultuur. Onze common ground is ‘het leven zelf’ en dit dagelijks leven houdt het cultiveren in van steeds diepere relaties met iets (bijvoorbeeld de aarde) of iemand anders. Dit vereist op zijn beurt discipline en toewijding. Een logische vervolgvraag is dan hoe deze discipline en toewijding kunnen worden opgebracht? Hoe kunnen we het ‘van zoveel mogelijk, zoveel mogelijk houden’ in praktijk brengen? Filosofie als wijsbegeerte, als praktische levenscultuur, als het cultiveren van diepgaande relaties, is belangrijk maar hoe doe je dat?

Warndorff benadrukt in zijn nieuwe boek het leven niet langer op te vatten “als iets om filosofisch/wetenschappelijk te leren kénnen, maar om praktisch/affectief te érkennen” (p.8). Hij legt niet de nadruk op het leven filosofisch/wetenschappelijk willen begrijpen of op filosofisch/wetenschappelijke kennis, maar veeleer op het erkennen dat het leven een mysterie is en blijft, en dat we het daarom maar beter praktisch en affectief kunnen omhelzen. Het cultiveren van diepgaande, liefhebbende relaties met de aarde, met andere mensen en andere wezens dient centraal te staan.

Het is m.i. correct dat iets intellectueel willen begrijpen niet noodzakelijkerwijs tot affectieve relaties leidt, oftewel de rede als zodanig heeft geen affectieve lading, is vaak niet motiverend genoeg om gedrag te veranderen. Zo weten we al sinds de zestiger jaren dat we de aarde aan het uitputten en vervuilen zijn, maar dat heeft niet tot fundamenteel ander, ecologisch en maatschappelijk verantwoord gedrag geleid.

In een persoonlijke mededeling (21 maart 2018) schrijft Warndorff: “Mijn ontologische positie wordt expliciet ingegeven door de wil om deze positie [van ‘het leven zelf’ of ‘Dit is wat hier gebeurt’] in te nemen, en dus op die wijze mijn leven vorm te geven. Het is een morele keuze die ik maak, vanuit de wil om zo veel en zo goed mogelijk van dit leven te houden. Aldus vormt mijn filosofie een manier van liefhebbend denken, in contrast tot het gewelddadige denken, dat er altijd mee begint om wat hier gebeurt op te stellen als een schietschijf voor de pijlen van het intellect – en om wat ondertussen werkelijk gebeurt de rug toe te draaien, als een realiteit van nul en generlei belang”. Ik denk dat weinig mensen tegen een filosofie van liefhebbend denken zijn, maar de vraag blijft hoe dat op wijde schaal in praktijk te brengen?

 

Denken en denken

Warndorff onderscheidt denken en Denken. “Denken met een kleine letter is wat we onvermijdelijk en vrijwel constant doen in de loop van elke dag … Tussen [alle] keuzemomenten in, waarin we min of meer gewoon onze gang gaan, blijft het denken stationair draaien op de achtergrond, als een soort radio waar voortdurend wat gebabbel uit klinkt … Denken met een hoofdletter [omvat] de sfeer van de filosofie, religie, spiritualiteit … Dat is een activiteit waardoor wij het leven als geheel ordenen en van zin en richting voorzien” (p.11/2).

Warndorff spreekt ook van het wetenschappelijk-technologische Denken en het Denken van filosofie en wetenschap. Zijn onderscheid tussen denken en Denken komt overeen met Kahneman’s onderscheid tussen fast and slow thinking [3]. Zoals ik in eerdere artikelen in Civis Mundi heb betoogd worden we allen geconfronteerd met een onophoudelijke gedachtestroom, met een continu innerlijk gepraat, of met wat Damasio de voortdurende ‘film-in-het brein’ noemt [4]. Men kan deze onophoudelijke gedachtestroom alleen stopzetten door het denken te transcenderen, door voorbij alle gedachten te gaan, bijvoorbeeld door middel van meditatietechnieken. Technieken zoals mindfulness resulteren niet noodzakelijkerwijs in going beyond alle gedachten.

Het is m.i. een vraag of het onderling spreken over - en beleven van - ‘dit wat hier gebeurt’, het aandachtig zijn bij dit wat hier gebeurt, afdoende is om tot ‘liefhebbend denken en handelen’ te komen? We denken (inner talk), praten en beleven wat af met zijn allen, maar wat levert dat uiteindelijk op in termen van meer maatschappelijk en ecologisch verantwoord gedrag?

Met het continue innerlijk gepraat, de onophoudelijke gedachtestroom, het voortdurende denken, de rede, het intellect, of het verstandige begrijpen komen we niet veel verder in relatie tot pro-actief positief gedrag. Weliswaar dient de rede niet veronachtzaamd te worden, maar wellicht kan het regelmatig transcenderen van alle gedachten (zowel het denken als het Denken) tot beter gedrag leiden. Althans dat is wat de Vedische filosofie en wetenschappelijk onderzoek naar de daarvan afgeleide Transcendente Meditatie (TM) techniek suggereert [5].

 

Mindfulness

Warndorff schrijft: “Op de vragen [hoe heeft zoiets als leven kunnen ontstaan en hoe heeft menselijk bewustzijn kunnen ontstaan] is nog altijd geen goed antwoord gevonden. En het merkwaardige is dat de Europeaan daar inmiddels al meer dan honderdvijftig jaar [sinds Darwin] rustig mee kan leven. Terwijl deze vragen rechtstreeks raken aan de kern van wie de mens is en wat de aarde is, en potentieel enorme implicaties hebben voor hoe de mens omgaat met de aarde en zichzelf en alle andere levende wezens, lijkt dit allemaal er haast niet toe te doen. Het lijken wel louter academische vragen, vragen voor in het laboratorium – vragen die we gerust naar sint-juttemis kunnen verwijzen” (p.39).

Hier benoemt Warndorff een essentieel vraagstuk. We hebben, ondanks alle wetenschappelijke vooruitgang, geen idee hoe leven en bewustzijn zijn ontstaan. Begrippen zoals leven, bewustzijn en ‘energie’ (p.64/5) zijn en blijven mysteries. Dit vraagt om een houding van bescheidenheid, bedachtzaamheid, eerbied en zorg voor de aarde en onze medeschepselen.

In zijn eerdere boek Geen idee beschouwt Warndorff ‘het leven zelf’ als wereld-en-ik. Hij schrijft daar: “De uitdaging is om de dualistische voorstelling van ‘ik’ tegenover ‘de wereld’, als twee verschillende dingen, te laten samensmelten tot één enkele werkelijkheid waarin ‘ik’ en ‘de wereld’ twee kanten van dezelfde medaille zijn” (p.46). Hij symboliseert dit daar met het beeld van de tweekoppige Romeinse god Janus en het ‘yin en yang’- symbool van het taoïsme. In een eerder artikel in Civis Mundi gebruik ook ik het Janus gezicht als symbool van non-dualiteit [6]. In zijn nieuwe boek schrijft Warndorff: “Het is niet “mens tegenover wereld [en aarde], met daartussen een vreemde, denkbeeldige afstand … mens en wereld doordringen elkaar en vervloeien met elkaar tot een dynamische twee-eenheid … Dit herken je wellicht als het yin-yangsymbool van het taoïsme” (p.105).

De vraag is dan hoe deze taoïstisch dynamische twee-eenheid van mens en wereld te verwerkelijken? Op een van de laatste pagina’s van zijn boek schrijft Warndorff: “Ik eindig met een laatste aansporing: slow down. Er is geen andere plek om te arriveren dan dit leven vandaag … Deze manier van Denken en leven sluit natuurlijk ook naadloos aan bij de notie van mindfulness, maar dan niet als een (therapeutische, ‘self-help’) techniek maar als een alomvattende levenspraktijk, zoals oorspronkelijk bedoeld in het boeddhisme. Ik sta zelf iedere ochtend op om er eerst eens een half uur goed voor te gaan zitten: om louter stil te blijven bij mijn onverklaarbare aanwezigheid, als een ademend lichaam, vandaag opnieuw. Maar op elk moment van de dag, op elke plek thuis of op straat of in de winkel, kan je geregeld eventjes stilstaan bij wat hier allemaal gebeurt, en dát het inderdaad gebeurt” (p.111).

In zijn eerdere boek vermeldt Warndorff dat hij sinds zijn vijfentwintigste elke dag een soort mindfulness beoefent in de vroege ochtend en in de middag tai chi. In een voetnoot (p.200) zegt hij daar over mindfulness: “Het is positief dat er zo veel belangstelling is voor deze (van oorsprong boeddhistische) levenshouding, maar in plaats van als een omvattende spirituele en morele praktijk - als een zorgzame verhouding tot het leven zelf - lijkt het vaak te worden begrepen en gebruikt als een bijzondere techniek, zelfs een therapeutische techniek, in dienst van het eigen welzijn”.

Mijns inziens bevordert het dagelijks beoefenen van een techniek voor bewustzijnsontwikkeling zeker een ‘zorgzame verhouding tot het leven zelf’, naast dat het bijdraagt aan het eigen welzijn. Individuele en collectieve effecten sluiten elkaar niet uit. De keuze voor een specifieke techniek voor bewustzijnsontwikkeling is altijd persoon-, cultuur- en tijdgebonden, maar bestudering van grondig wetenschappelijk onderzoek naar de daadwerkelijke effecten in het dagelijks leven lijkt me raadzaam [7].

Ik kan niet beoordelen of ‘mindfulness als een alomvattende levenspraktijk’ gemakkelijk te beoefenen is. Maar als we impact op wijdere schaal willen, en dat is met de klimaatcrisis wel wenselijk, dan lijkt mij wetenschappelijke toetsing van effecten in het dagelijks leven raadzaam. Alleen op die manier kunnen de meest effectieve en efficiënte methoden voor bewustzijnsontwikkeling en gedragsverandering geselecteerd worden.

 

Opnieuw en anders leren denken

Warndorff vreest dat veel van de aandacht voor spirituele ontwikkeling aanleiding geeft tot onvrede met ‘dit wat hier gebeurt’. Maar m.i. kunnen de dagelijkse beoefening van een techniek voor bewustzijnsontwikkeling en liefdevolle aandacht voor ‘dit wat hier gebeurt’ uitstekend samengaan. Ze co-existeren gewoonweg. Er hoeft zeker geen sprake te zijn van ‘de-rug-toekeren’ van ‘dit wat hier gebeurt’, maar het betreft veeleer een verdieping van ‘dit wat hier gebeurt’.

In de Vedische filosofie staat centraal dat kennis (en daarom uiteindelijk ook gedrag) is gestructureerd in bewustzijn. Mensen met verschillende niveaus van bewustzijn kennen, weten, beleven en handelen anders. Daarin hoeft geen ‘intrinsieke gewelddadigheid’ te zitten, zoals Warndorff vreest, in de zin dat mensen met ‘hogere’ niveaus van bewustzijn anderen met ‘lagere’ niveaus van bewustzijn niet zullen respecteren. Er zullen altijd verschillen tussen mensen zijn op intellectueel- en bewustzijnsniveau, maar dat hoeft geen negatieve gevolgen te hebben, zolang de ‘elite’ haar verantwoordelijkheid neemt ten opzichte van de minder gefortuneerden. Wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van regelmatige beoefening van (bijvoorbeeld) TM toont juist aan dat een afname van persoonlijke stress meer sociaal gedrag tot gevolg heeft.

De titel van het boek van Warndorff spreekt van ‘anders denken in de 21e eeuw’ en de tekst op de achterkant van het boek wordt samengevat als ‘opnieuw leren denken’. Ik ben van mening dat zijn nadruk op het ‘anders en opnieuw leren denken’ verwarrend kan zijn in de zin dat zowel ‘het denken als het Denken’ uiteindelijk getranscendeerd dienen te worden om tot meer ecologisch en maatschappelijk verantwoord gedrag te komen (zoals in de sectie ‘Denken en denken’ hierboven betoogd). Zijn kritiek op de geïnstitutionaliseerde wetenschap deel ik en zijn ‘filosofie van het boerenverstand’ mondt uit in conclusies die ik onderschrijf, maar zijn nadruk op ‘het westerse denken zelf ter discussie stellen’ (zie de achterkant van zijn boek) interpreteer ik anders. M.i. is het nodig al het ‘denken’ te transcenderen. Desalniettemin, kan ik zijn boek van harte aanbevelen.

 

Literatuur

1. Van Eijk, T. (2018), Filosofie van het boerenverstand en de gemeenschappelijke grond. Bespreking van: Jan Warndorff, Geen idee. Filosofie van het boerenverstand. Uitgeverij Lemniscaat, 2017. Civis Mundi digitaal # 56, maart 2018. 

2. Zie ook: Van Eijk (2018).

3. Zie Sectie 8.8 in: Van Eijk T. (2021). Klimaatcrisis, gedragsverandering en bewustzijnsontwikkeling. Lulu. Ook beschikbaar als pdf-file.

4. Damasio Antonio (2003). Het gelijk van Spinoza. Vreugde, verdriet en het voelende brein. Uitgeverij Wereldbibliotheek, Amsterdam.

5. Dr. David Orme-Johnson is een van de meest toonaangevende onderzoekers naar de effecten van meditatie, met meer dan 100 publicaties op zijn naam waarvan de meeste in peer-reviewed tijdschriften. Op zijn website staat een uitgebreid overzicht van de onderzoeksresultaten naar Transcendente Meditatie.

6. Van Eijk, T. (2015). Eenvoudig leven in een complexe wereld oftewel de paradox van eenheid-in-verscheidenheid. Civis Mundi digitaal # 33, oktober 2015.

7. Zie ook Van Eijk (2018).