Aarde en milieu

Civis Mundi Digitaal #125

door Jan de Boer

Wat als de Warme Golfstroom verdwijnt?

Europa heeft dankzij de Warme Golfstroom, die vanuit het zuiden warm zeewater aanvoert een heel wat milder klimaat dan de andere kant van de Atlantische Oceaan. Lissabon ligt bijvoorbeeld op dezelfde hoogte als New York, dat ‘s winters maar al te vaak geteisterd wordt door immense koudegolven en sneeuwstormen.

Onder invloed van de klimaatopwarming, die door het smelten van gletsjers en pakijs steeds meer zoet water in dit deel van de Atlantische Oceaan brengt, verzwakt de Warme Golfstroom. Onderzoek heeft uitgewezen dat de Warme Golfstroom al één derde van haar kracht heeft verloren.

Je moet je voorstellen dat er in de Atlantische Oceaan een transportband bestaat die voortdurend warm water van uit het zuidelijk halfrond naar het noordelijk halfrond brengt, waar het afkoelt en naar de diepte zinkt om zo vervolgens weer naar het zuidelijk halfrond terug te stromen, waar het weer opwarmt om dan weer naar het noordelijk halfrond te stromen, etc., etc. Zeestromingen hebben een enorme invloed op het klimaat. De klimaatopwarming, met daardoor op het noordelijk halfrond steeds meer zoet water dat het zoute zeewater verdringt en dat zo steeds meer moeite heeft om weer terug te stromen naar het warme zuidelijke halfrond, zal grote gevolgen hebben voor het klimaat en de leefbaarheid op onze planeet.

Veel wetenschappers menen dat het probleem wel meevalt, dat de Warme Golfstroom nooit geheel zal verdwijnen, en dat de transportband haar werking grotendeels zal behouden. Maar andere wetenschappers zijn van mening dat de warme Golfstroom door de klimaatopwarming haar werking zou kunnen verliezen, en daarmee ook de transportband.

Wat zijn de gevolgen hiervan? Ik beschrijf ze in het kort. Het noordelijk halfrond zou in eerste instantie snel heel fors afkoelen, met met name in Europa een vrijwel polair klimaat met forse sneeuwstormen. Het zuidelijk halfrond zou zijn hitte via de uitgevallen transportband niet meer kwijt kunnen, waardoor de temperaturen daar snel veel hoger zouden worden, met als gevolg dat de gigantische gletsjers en ijsmassa’s van Antarctica in snel tempo zouden smelten. Hierdoor zou het zeeniveau in de oceanen eveneens snel gaan stijgen, waardoor kuststeden en vruchtbare gronden meters onder water komen te staan – met als gevolg honderden miljoenen klimaatvluchtelingen, ziekten en conflict.

Na een zekere tijd zouden door verdere klimaatopwarming de klimaatverschillen tussen het noordelijk en het zuidelijk halfrond afnemen en zou de mensheid op zoek gaan naar gebieden waar de aarde nog leefbaar is.

Veertig jaar geleden waarschuwde ik al voor de klimaatopwarming en de verwoesting van ecosystemen en de biodiversiteit. Ik werd hartelijk uitgelachen, want zo’n vaart zou het wel niet lopen – bovendien zou de wetenschap voor die tijd wel een oplossing weten te vinden. Dat lot zal mij – de « Jeremia van de twintigste eeuw » – ook nu wel toebedacht worden.

Geschreven in augustus 2022

De gevolgen van ongeremde klimaatopwarming

Op 15 december 2015 werd het klimaatakkoord van Parijs toegejuicht door de aanwezige staatshoofden, en werd het voornemen gepresenteerd dat de opwarming van de aarde tot 1,5 graad Celsius begrensd zou worden. Nu, bijna zeven jaar later, is de euforie voorbij. De afspraken en toezeggingen hadden een vrijblijvend karakter en werden voor een belangrijk deel niet nagekomen, terwijl de klimaatopwarming gewoon doorging. Het resultaat is dat het klimaatakkoord bijgesteld moet worden, iets waar in feite niemand wat voor voelt.

De analyse van het IPCC – de intergouvernementele groep experts inzake de klimaatverandering – lag ten grondslag aan het akkoord. Het IPCC, waarin wetenschappers en overheden samenwerken, blijft tot aan vandaag de dag de beteugeling van de klimaatopwarming tot 1,5 graad Celsius verdedigen. De onaangename effecten van deze klimaatopwarming zouden beheersbaar blijven en daarmee de aarde bewoonbaar. Dat komt met name overheden die hun bevolkingen niet ongerust willen maken goed uit. Maar binnen afzienbare tijd zullen we deze opwarming met 1,5 graad Celsius bereikt hebben, dus moeten we verder kijken.

Doordat de klimaatopwarming gewoon doorgegaan is, wordt verwacht dat er in de loop van deze eeuw een klimaatopwarming van ten minste 3 tot 5 graden Celsius optreedt. Je zou toch verwacht mogen hebben dat het IPCC – in haar laatste rapport nog veel duidelijker – de gevolgen daarvan in kaart gebracht zou hebben om politici en bevolkingen te laten beseffen dat onmiddellijk drastische en onaangename maatregelen genomen moeten worden om de aarde leefbaar te houden en de menselijke beschaving te beschermen. Maar zoals gezegd komt dat de politieke leiders niet goed uit.

Terwijl het IPCC het in zekere zin dus laat afweten, werken wetenschappers door om de gevolgen van de al dan niet genomen maatregelen tegen de klimaatopwarming in kaart te brengen, waarbij zelfs het eventuele einde voor de mensheid betrokken wordt. Ik noem er een paar:

-        een studie van (o.a.) Luke Kemp van het « Centre for the Study of Existential Risk » van de Universteit van Cambridge;

-        een studie van de Australische denktank « Centre for Climate Restoration »;

-        interviews van o.a. Frank John Tenner (viroloog), « Centre for Resource and Environmental Studies », Nationale Universiteit Australië, « Tenner School of Environment and Society »;

-        Stephen Hawking, astrofysicus, « Brief Answers to the Big Questions »;

-        het laatste rapport van de NASA;

-        het weer actuele « Grenzen aan de Groei » van Dennis Meadows (Club van Rome).

Algemene conclusies: wij zijn met te veel mensen op aarde, breken ecosystemen en biodiversiteit af en zijn verantwoordelijk voor de klimaatopwarming. Het leven op aarde sterft momenteel in grote getale uit. Het uiteindelijke resultaat: ergens tussen 2030 en 2050 zou de menselijke beschaving zoals wij die nu kennen uiteen beginnen te vallen door honger, oorlogen, ziekten, miljoenen vluchtelingen… dood en verderf op mondiale schaal. Frank John Tenner: « Wij gaan verdwijnen; wat we ook doen, we zijn te laat ».

Wellicht haalt men wederom de schouders op bij het lezen van deze column. Ons gedrag is immers als dat van dieren: zo lang het gevaar niet zichtbaar is en het je niet direct bedreigt, bestaat het niet. Dus lopen we helaas altijd achter de feiten aan.

Het Middellandse Zeegebied en de klimaatopwarming

Op 18 augustus was het meer dan 48 graden in Algerije, waar drie steden ten prooi vielen aan enorme branden, met 38 doden tot gevolg. Honderden gezinnen en een ziekenhuis moesten geëvacueerd worden. Op het zelfde moment onderging Corsica ongekend onweer met windstoten tot 224 km per uur. Resultaat: 5 doden en gigantische schade. In het westen van het Middellandse Zeegebied worden Spanje en Portugal door enorme bosbranden geteisterd, en wordt Marokko geconfronteerd met de ergste droogte sinds veertig jaar: zijn stuwmeren zijn voor driekwart leeg. In het oosten rukt de woestijn op: in Irak leveren de rivieren de Eufraat en de Tigris nog maar de helft van het water.

Natuurlijk, klimaatopwarming verklaart niet alles, maar het is wel verantwoordelijk voor de hittegolven die zich vermenigvuldigen tot in zee. Tussen de Franse, Spaanse en Italiaanse kusten worden temperaturen gemeten die 6,5 graden hoger zijn dan de normaal, en dit verschijnsel duurde deze zomer minstens zeventig dagen. Het water twintig meter onder het oppervlak bereikte bij Marseille 28 graden en bij Bastia en de Balearen zelfs 30 graden. De hittegolven hebben verwoestende gevolgen voor de fauna en hun leefgebieden: koraal, wierbanken… kortom, hele ecosystemen worden verwoest.

In 2020 werd een belangrijk rapport over de kennis van de klimaat- en milieuverandering inzake de Middellandse Zee gepubliceerd: het resultaat van onderzoek gedurende verscheidene jaren door 190 wetenschappers uit 25 landen, ondersteund door de Mediterrane Unie (MU), een organisatie van 42 landen, en het Milieuprogramma van de Verenigde Naties (UNEP). Volgens de secretaris van de MU, Nasser Kamel: « het kleine meer waaromheen 500 miljoen mensen leven » is één van de heetste gebieden van de planeet: het warmt 20% sneller op dan het mondiale gemiddelde. De gevolgen daarvan laten zich op alle gebieden gelden.

Als de politieke en economische strategieën zich volgens de huidige modellen zich verder ontwikkelen, zullen de hittegolven veel intensiever en langduriger worden. De meest frisse zomermaanden in de zeer nabije toekomst zullen volgens het rapport heter zijn dan de heetste hittegolven van vandaag. Het klimaat zal in de meeste grote steden steeds moeilijker te verdragen zijn. Het zeeniveau stijgt van nu tot 2100 in ieder geval met meer dan één meter en raakt met vol geweld de stedelijke kustzones. Ten minste 37 miljoen mensen zien hun bestaansmiddelen bedreigd of verloren gaan, aldus de wetenschappers. Landbouwgronden zullen door de stijging van het Middellandse Zeewater verdwijnen, eroderen en door verzilting minder rendement opleveren, zoals nu al in de Camargue het geval is. De voedselveiligheid en meer in het algemeen de volksgezondheid worden bedreigd, met name door de vermenigvuldiging van ziekteverwekkers en waterziekten. Want hoe zeldzamer het water is, hoe meer besmettingsbronnen daarin geconcentreerd zijn.

De regio’s lopen bovendien het gevaar geconfronteerd te worden met overstromingen en grondverschuivingen door enorme stortregens. Verzilting is bovendien een grote bedreiging voor het drinkwater: door het binnendringen in de natuurlijke ondergrondse watervoorraden worden deze brak. De sterke hittegolven versnellen de verdamping van vocht in de gronden en wateroppervlakten. Meer dan 250 miljoen mensen zullen binnen twintig jaar gebrek aan water hebben, hetgeen een toenemende bron van conflicten tussen volkeren en een massale migratie betekent.

De wetenschappers herinneren ons eraan dat het Middellandse Zeegebied een belangrijke plaats inneemt wat betreft de mondiale biodiversiteit. Maar de klimaatverandering haalt de ecosystemen in de hele regio, de zee inbegrepen, overhoop. De komst van 700 soorten uitheemse planten en dieren toont aan dat de milieucondities al flink veranderd zijn. Zo heeft de vliegende schorpioenvis (pterois miles), afkomstig uit de Rode Zee, die onder meer de larven van allerlei andere vissoorten eet, zich verspreid in de hele Middellandse Zee. De wildgroei, de proliferatie van kwallen, komt steeds vaker voor. Ook ziekteverwekkers, met name giftige micro-algen, vermenigvuldigen zich.

Ten slotte is de Middellandse Zee, net als de oceanen, aan het verzuren. Dat draagt met de toename van de temperatuur bij aan de verslechtering van het milieu. Het rapport onderstreept het verlies van 41% van de belangrijkste zeeroofdieren, inclusief de zoogdieren. En sardines worden al jaren kleiner, doordat ze onvoldoende plankton meer kunnen vinden om zich te voeden.

Overigens heeft Unesco na onderzoek van onderzeese vulkanen bij de Italiaanse Windeilanden in juni gewaarschuwd voor de onderschatte risico’s van een tsunami in de Middellandse Zee met golven van één tot twee meter hoog op de zeer drukbevolkte kusten. De kans op een dergelijk gebeuren binnen de komende dertig jaar zou nagenoeg 100% zijn.

Geen vrolijk beeld van het Middellandse Zeegebied dus, ook in de nabije toekomst. En daarbij moet niet vergeten worden dat dit rapport uit 2020 stamt en een beeld schetst gebaseerd op onderzoek van verscheidene jaren. Nu recent onderzoek uitwijst dat de opwarming van de aarde versnelt, en deze versnelde opwarming het Middellandse Zeegebied niet overslaat, geeft dit onheilspellende rapport alsnog een te rooskleurig beeld van hetgeen het Middellandse Zeegebied de komende decennia te wachten staat.

Geschreven in augustus 2022

China: grote droogte bedreigt de economie en de sociale stabiliteit

Dodelijke overstromingen in het normaliter droge noordwesten en een droogte zonder weerga langs de normaliter onstuimige rivier de Yangtze, temperaturen boven de 40 graden bij een derde van de meteorologische stations in het land: de klimaatverandering spaart ook China niet.

De droogte betreft voornamelijk de provincies Hubei, Sichuan, Jiangxi, Anhui, Hunan en de megapolis Chongqing. In deze provincies, waar de Yangtze doorheen stroomt, zijn volgens de autoriteiten de temperaturen rond de zes graden hoger dan normaal in dit seizoen. Bovendien is er een schreeuwend tekort aan water. In de provincie Sichuan met haar 83 miljoen inwoners is het waterdebiet van de rivieren met 20 tot 50% gedaald. In Wuhan in de provincie Hubei is de waterstand van de Yangtze nog nooit zo laag geweest. In de provincie Jiangxi heeft het grote zoetwatermeer Poyang driekwart van haar oppervlakte verloren door gebrek aan regen. En verwacht wordt dat de droogte in al deze provincies ook in september standhoudt.

Het resultaat: de productie van waterkrachtscentrales, die 80% van de elektriciteit in Sichuan leveren en 17% van alle geproduceerde stroom in China, staat op een laag pitje. Vergeleken met juli 2021 is zij nu 26% lager. De autoriteiten moeten hier een oplossing vinden, wat niet eenvoudig is nu de vraag naar elektriciteit door het massale gebruik van airconditioning vanwege de hitte een absoluut record heeft bereikt.

In Sichuan hebben 19 van de 21 steden de industrieën op 14 augustus opgeroepen om gedurende een week hun productie stop te zetten ten voordele van de woonwijken. Te midden van de getroffen maatschappijen zijn de autofabrikanten Toyota en Volkswagen, Foxconn (dat de iPads van Apple assembleert), « Contemporary Amperex Technology (de grootste fabrikant van accu’s voor elektrische auto’s), etc.

Ondanks alles worden ook de particulieren niet gespaard. In de stad Dazhou met haar 5 miljoen inwoners worden onderbrekingen in de levering van elektriciteit aan huishoudens officieel beperkt tot twee uur, maar in de praktijk kan dat tot een week oplopen. In andere provincies worden soortgelijke maatregelen getroffen.

Deze beperkte stroomleveranties dragen bij aan de vertraging van de economische groei, die toch al fors in het verdomhoekje terecht was gekomen door het zero-Covid beleid. De meeste westerse experts voorzien dit jaar een economische groei van minder dan 3,5%; dat is 2% minder dan waar de Chinese regering op hoopt. De droogte kan bovendien grote repercussies hebben voor het niveau van diverse oogsten en dus op de prijs van levensmiddelen, altijd een uiterst gevoelig onderwerp in China.

Om het tekort van de waterkrachtenergie tegen te gaan hebben de autoriteiten, net als in 2021, de productie van steenkool aangejaagd. In de eerste twee weken van augustus is de consumptie van steenkool met 15% toegenomen. Terwijl het zero-Covid beleid onveranderd blijft, komen de autoriteiten juist terug op de relatieve ongenade van steenkool. Absolute prioriteit is de steun voor de economie en de sociale stabiliteit. « Wij moeten garant staan voor de levering van elektriciteit aan de bevolking », liet vice-premier Han Zheng op 17 augustus weten. Hij voegde daaraan toe dat de regering heel veel maatregelen neemt om de steenkoolcentrales te helpen de huidige moeilijkheden te overwinnen. Aangezien de Chinese Communistische Partij deze herfst zijn twintigste congres houdt, twijfelt niemand eraan dat alles er aan gedaan wordt om de economische groei aan te jagen en de elektriciteitsonderbrekingen op zijn minst te verminderen. « Het gevecht voor een blauwe lucht » dat Xi Jinping in 2017 lanceerde, wordt daarmee (tijdelijk?) in de ijskast gezet.

Geschreven in augustus 2022