Europa

Civis Mundi Digitaal #126

door Jan de Boer

« Babi Yar », een documentaire van de Oekraïense cineast Sergei Loznitsa die de massamoord op joden in 1941 doet herleven, is een uitzonderlijke geschiedenisles.

Babi Yar, een sinistere herinnering. Na de bezetting door Nazi-Duitsland is deze plek het symbool geworden van de uitroeiing van de joden in de Oekraïne, door historici de « Shoah door kogels » genoemd. Het is het gezicht van de genocide van joden in het Oosten. De nazi’s fusilleerden methodisch, de lichamen stapelden zich op in de grafkuilen, die vervolgens bedekt werden met aarde of kalk. Anderhalf miljoen joden waren het slachtoffer van dit massale bloedbad, uitgevoerd in rond de 500 geïnventariseerde plekken. Op 29 en 30 september 1941 lieten zo 33.714 joodse mannen, vrouwen, grijsaards en kinderen het leven, steeds in kleine groepen doodgeschoten, in het ravijn van Babi Yar ten noordwesten van Kiev.

De « einsatzgruppe C », een mobiele uitroeiingseenheid, voerde deze moordpartij uit, bijgestaan door de Waffen-SS en twee bataljons toegewijde Oekraïense vrijwilligers. In de zomer van 1943, tijdens het tegenoffensief van het Rode Leger, werden de lijken opgegraven en verbrand. Bij de bevrijding, als je deze term al kunt gebruiken voor het onder de heerschappij van Stalin teruggevallen Oekraïne, verborg de Sovjet-Unie het antisemitische karakter van de massamoord, uitgevoerd tegen « vreedzame Sovjetburgers », en dempte vervolgens het ravijn. Wat betreft de eigen Oekraïense herinnering aan deze gebeurtenis, deze heeft ook de nodige lacunes: van de drie sinds 2000 ontworpen herinneringsmonumenten is er tot op de dag van vandaag niet één gerealiseerd.

Dit van begin tot eind weerzinwekkende chapiter, dat met andere de slotfase van het Europese antisemitisme tijdens de Tweede Wereldoorlog illustreert, is het hart van deze nieuwe film van Sergei Loznitsa. De context is tezelfdertijd in een meer algemene structuur opgenomen, die de situatie van de Oekraïne gedurende de Tweede Wereldoorlog ter sprake brengt. Het is een montagefilm zonder commentaar en interviews, met korte kaarten met teksten die de volgorde van de gebeurtenissen illustreren, daarbij steunend op de filmmuziek die ons verwijdert van het archief-effect en duidelijk ons gevoel aanspreekt. Het is zo een exceptionele film geworden, omdat hij door zijn diepte en complexiteit niet alleen de contemporaine geschiedenis van Oekraïne weergeeft maar ook de tragische actualiteit van het land.

Loznitsa is er door zijn montage-kunst volledig in geslaagd om de film uit een ideologisch kader te halen, terwijl hij toch beelden uit de archieven van de nazi- en sovjet-propaganda heeft gebruikt. Hij heeft ook gefilmde documenten van amateurs gebruikt, van soldaten die het leven onder de bezetting laten zien. Onvoorstelbare beelden van valstrikken in flatgebouwen door de NKVD: de politieke politie van de Sovjet-Unie, voor hun terugtocht, met enorme explosies en veel slachtoffers – zowel militairen als burgers. Verschrikkelijke mensonterende beelden uit Lviv van naakte, in elkaar geslagen joden door haatdragende menigten, etc.

In dit verhaal komen ook andere zaken aan de orde, zoals de komst van de Wehrmacht op Oekraïense bodem en twee jaar later die van het Rode Leger. Ze zouden tegengesteld aan elkaar moeten zijn, maar nee, alles verenigt ze. Dezelfde triomfale binnenkomst van de veroveringstroepen, dezelfde enthousiaste ontvangst door de bevolking, dezelfde groep verslagen gevangenen, dezelfde duidelijk verlaten opgehangenen als waarschuwend voorbeeld, dezelfde door muggen aangevallen kadavers van overwonnenen in de modder. Hetzelfde voor Babi Yar: de nazi’s waren de misdadigers en veegden alle sporen uit, de Sovjets veranderden de plek in natuur.

Dit weloverwogen effect van symmetrie is uiterst zinvol. Het biedt een historisch begrip van Oekraïne als een gebied om beurten overheerst door de omringende imperialistische machten van het tsaristische Rusland en het Oostenrijks-Hongaarse Rijk tot het derde « Reich » en de Sovjet-Unie. Loznitsa stelt zich echter niet tevreden met deze binaire structuur die het slachtoffer-zijn van een tussen Hitler en Stalin innerlijk verscheurde Oekraïense natie aan de kaak stelt. Hij toont ook de duistere kant van een Oekraïens nationalisme dat zich met hart en ziel verkocht aan het nazisme om zich des te beter te wreken op het Sovjet-juk en dat als gevolg daarvan volledig deelnam aan de massamoord op de Oekraïense joden in een vrijwel algemene onverschilligheid.

De film geeft zo een historische les door aan te tonen dat een door totalitaire regimes ingelijfde en uitgemoorde natie zich zelfs midden in de hel tegen een nog veel machtelozer volk kan keren. De film is tezelfdertijd ook een moedige historische les en een uitnodiging om de geschiedenis in al haar complexiteit en nuances te begrijpen. De film, met haar zeldzame beelden van Babi Yar, getuigt van de ondergang van het joodse volk van Oekraïne. Het wordt tijd, nu Oekraïne strijdt om te overleven, voor haar om ook deze doden recht in de ogen te kijken.

Deze documentaire van de Oekraïense Sergei Loznitsa laat niemand onverschillig. Mis hem niet.

Geschreven in september 2022