Oekraïne: invasies en passages

Civis Mundi Digitaal #135

door Jan de Boer

De geschiedenis van Oekraïne, al sinds de Oudheid bepaald door invasies en doortochten, wordt niet of nauwelijks gekend. Hier een kleine samenvatting van de belangrijkste periodes.

Wij lezen en horen sinds de Russische invasie in Oekraïne in februari 2022 vaak de uitdrukking: « de oorlog staat aan de poort van Europa ». Deze doorgang was overigens talrijke keren voor Oekraïners gesloten: door Stalin en voor hem Catharina II, die ervan droomde om wat men toen noemde « het kleine Rusland » in te lijven bij het tsaristische imperium. Er waren echter niet alleen imperiums, koninkrijken en andere machten die de poort van Europa voor Oekraïne sloten. Oekraïne had ook zijn eigen interne conflicten, en zijn ongemakkelijke of zelfs verraden allianties met Russische, Oostenrijkse, Ottomaanse, Poolse en andere beschermers. En nog daarvoor het ontwaken van het nationalisme in Europa – heel wat eerder dan de val van de imperiums – met de creatie in 1649 van dit autonome kozakken-gebied dat de naam « Oekraïne » kreeg. Een kozakken-staat die de nationale identiteit van de Oekraïners heeft geschapen. Een staat geleid door onafhankelijke strijders, in meerderheid Oekraïners die de rol van grensbewakers kregen. Maar al in 1764 was het afgelopen met deze kozakken-staat door eindeloze interne ruzies. De geschiedenis van Oekraïne is zodanig heen en weer slingerend en gecompliceerd, en haar geografische ligging zo uitnodigend voor migraties en invasies, dat zij niet eenvoudig samengevat kan worden. Toch wil ik hier een paar van deze gebeurtenissen, van de Oudheid tot in onze tijd, kort samenvattend weergeven.

Gedurende de Griekse oudheid werd Oekraïne bewoond door de Scythen, een strijdersvolk uit de steppen van de uiterste grensgebieden van Europa, dat voor de eerste keer genoemd werd door de Griekse historicus Herodotus (480-425 v.Chr.). Hij beschreef de gronden langs de Dnjepr als de vruchtbaarste ter wereld: in onze termen de « graanschuur van Europa ». Het is dezelfde regio waar in 1932-1933 de boeren van honger stierven, toen Stalin de collectivisatie afkondigde, met als gevolg ongeveer 4 miljoen doden.

Oekraïne, een multi-etnisch land, kent conflicten met beschavingen, stammen, gewapende hordes, staten en imperiums die haar huidige culturele identiteit gevormd hebben. Na gedomineerd te zijn door de Scythen was het de beurt aan de Sarmaten, een ander van origine Iraans steppenvolk, en vervolgens aan de Romeinen en de Goten (250-375). Het Byzantijnse imperium, met als hoofdstad Constantinopel, verscheen er in 330 en verdween in 1453. Het streed in die jaren voortdurend tegen horden barbaren, de Goten en de Hunnen, met hun koning Attila. Zij hebben allemaal de steppen van Oekraïne bezet of zijn deze overgestoken. Slechts één volk heeft zich er definitief gevestigd: de Slaven, die in het begin van de zesde eeuw de Balkanlanden binnendrongen.

Een ander volk dat deze periode van enorme migraties markeert, is dat van de Chazaren, die zeer tolerant waren voor christenen en joden. Vandaar de legende dat de Chazaren afstammen van de joden uit Oost-Europa. Later, in het begin van de tiende eeuw, vervolgden de Slaven hun kolonisatie van het Oekraïense territorium, over het algemeen op vreedzame wijze. We weten weinig van hun activiteiten, behalve dat zij landbouwers waren.

Toen in 838 de Vikingen op het toneel verschenen, had hun ontmoeting met de Byzantijnen een vreedzaam karakter, maar dat duurde niet lang. Op 18 juni 860 probeerden ze zich meester van Constantinopel te maken, maar dat mislukte en op 4 augustus keerden ze op hun schreden terug: een datum die in Oekraïne populair is geworden. Andere campagnes volgden, maar de Vikingen slaagden er niet in zich op de lange termijn te handhaven. Wij hebben evenwel aan hen de vermelding « Vikingen van Rus » te danken. Veel historici denken dat deze uitdrukking Scandinavische wortels heeft: « Ruotsi » betekent in het Zweeds « mannen die roeien ».

Met het einde van de periode met de Vikingen begint die van de Oekraïense prinsen en van Kiev: een middeleeuwse staat genoemd « de Rus van Kiev ». De bekendste prins is Jaroslav de Wijze (978-1054), die de kathedraal van de Heilige Sofia in Kiev bouwde. Sommigen beschouwen hem als de schoonvader van Europa, omdat hij zijn zusters en dochters uithuwelijkte aan Europese vorsten. De oosterse Slavische naties hebben veel meer moeite om zichzelf te omschrijven, te definiëren. Men begrijpt niets van onze actualiteit als men dat niet beseft.

Nog andere beroeringen die mede aan het fundament van de Oekraïense natie liggen, kwamen dit fragiele evenwicht verstoren. Aan de « Rus van Kiev » kwam op 7 december 1240 een einde toen een nieuwe golf van binnendringende vijanden vanuit de Euraziatische steppen, de Mongolen, de stad Kiev veroverde. De Tartaren steunden de Mongolen, die op hun beurt verslagen werden door het Groothertogdom Letland en door koning Casimir III (1310-1370) van Polen.

Vanaf dat moment komt Oekraïne in een historische reeks van gebeurtenissen terecht die het ons doet benaderen. Gedurende de veertiende eeuw bevochten Polen en Litouwers de Mongolen. In 1363 annexeerden ze Kiev. De Unie van Lublin betekende de overwinning van Polen; de kozakken, die weigerden zich te over te geven, kwamen in het begin van de vijftiende eeuw tegen het Poolse juk in opstand. En dit alles vond plaats voordat Oekraïne van 1772-1917 deel ging uitmaken van de Russische en Oostenrijkse imperiums. Alleen in 1917 werd Oekraïne ten koste van een vijf jaren durende burgeroorlog tijdelijk onafhankelijk, om pas in 1991 definitief onafhankelijk te worden en zich sinds de Russische invasie ook duidelijk als zodanig te tonen.

Het vervolg wordt door een ieder in meer of mindere mate gekend. De Russische Revolutie, de Eerste Wereldoorlog, waarin de onafhankelijkheidstrijders van Oekraïne eerst de anarchisten en vervolgens de Bolsjewieken bestreden. Een burgeroorlog gemarkeerd door walgelijke pogroms in het voorjaar van 1918, die de hele wereld een fervent antisemitisme van een fractie van de Oekraïense bevolking liet zien. De verwoeste droom van de onafhankelijkheid door de bezetting van de Sovjet-Unie en vervolgens de grote hongersnood, de Holodomor, in de jaren 1930. Het onuitblusbare conflict tussen het communisme en het nationalisme. Vervolgens in de Tweede Wereldoorlog de val van Kiev door de troepen van Nazi-Duitsland in 1941. De steun van een deel van de Oekraïners, die met de komst van Hitlers troepen hoopten op een herstel van een Oekraïense staat, met wederom deelname aan het uitroeien van de joodse bevolking door Nazi-Duitsland. Kortom, de duistere kant van een honderdjarige geschiedenis. Tot aan de perestrojka, die het einde van de Sovjet-Unie inluidde, organiseerden Oekraïense militanten in de loop van de jaren 1990 een mars naar Zaporizja, naar de vroegere kozakkenplaatsen, om de Oekraïense identiteit weer te doen herleven. Dat was twintig jaar voor de Maidan-revolutie, die aan de Russische invloed in Oekraïne een einde maakte.

Oekraïne is niet brandschoon. Zij heeft verschrikkelijke wreedheden begaan met beestachtige pogroms. De Amerikanen hebben om duidelijke redenen nooit hun vaste wil om Oekraïne te steunen verborgen om zo Rusland te verzwakken. De Amerikaanse politicoloog Zbigniew Brzezinski (1928-2017) heeft eind jaren 1990 al gezegd dat Oekraïne de belangrijkste politieke uitdaging van onze eeuw zal zijn. De wel of niet verdeelde Europeanen hebben dit heldere inzicht nooit gehad. Oekraïne was voor de overgrote meerderheid van de Europeanen ver weg, haar geschiedenis was onbekend, en zij had weinig zin om lessen uit het einde van het communisme te trekken. Marx zou zich in zijn graf omdraaien als hij wist hoe de fascistische communisten zijn gedachten en theorie hebben verkracht en misbruikt.

Oekraïne is evenwel het spiegelbeeld van onze geschiedenis. In wat lange tijd beschouwd werd als het uiterste verafgelegen gebied van Europa is het zoals de filosoof Constantin Sigov nadrukkelijk zegt: « Daar speelt zich alles af, ook voor de Europeanen, op wereldschaal ». Maar dat zegt niets over het vervolg. Wij hebben geen idee welke stromingen zich binnen het Oekraïense leger vormen, ook niet wat betreft onze mogelijkheden of ok de wil om Oekraïne op de lange termijn te steunen. Wat wel duidelijk is, is dat deze oorlogscrisis niet alleen voor Oekraïne en Rusland een groot probleem is, maar ook voor de bondgenoten van Oekraïne. Maar laat ik in dit verband duidelijk zijn: compromissen met fascisten – zo leert ons de geschiedenis – leiden altijd tot grote oorlogen.

Geschreven in juni 2023