'De wetenschap bracht ons ook veel destructie'

Civis Mundi Digitaal #140

‘De wetenschap bracht ons ook veel destructie’ citaten van filosoof Jan Warndorff 

Veel dieren, inclusief bacteriën, zijn "slimmer dan hoe zij lange tijd door de wetenschap zijn voorgesteld. Waaruit blijkt dat vooral wetenschappers veel dommer zijn dan gedacht. In plaats van zich werkelijk voor dieren en planten te interesseren en zich daar met open blik toe te wenden, hebben ze daar lange tijd hele simplistische plaatjes opgeplakt... Deze overtuigingen wortelen in een algemener vooroordeel, namelijk dat alles wat bestaat slechts mechanistisch aangedreven materie is, pure uitwendigheid , louter object,  tegenover het enige willende en wetende subject: de mens. Dit mechanistische wereldbeeld is het fundament voor de moderne natuurwetenschap. Inmiddels wordt steeds duidelijker hoe dit mechanistische en instrumentele wereldbeeld heeft bijgedragen aan de brute exploitatie enn vernietiging van de aarde.”

“Waar zouden wij zijn zonder wetenschap en technologie? Letterlijk alles wat we vandaag om on heen zien is op een of andere manier gevormd door de wetenschap... kleren... voedsel... tot de huiselijke, stedelijke en zelfs natuurlijke omgeving... De bevolkingsgroei...  is vooral te danken aan wetenschappelijke vooruitgang... Maar... Met een aantal geschat op 200 miljoen zijn er nog nooit zoveel mensen vermoord als in de hyperwetenschappelijke twintigste eeuw. Mede dankzij technologische innovaties op het gebied van mens-dodende middelen, vanaf het gifgas... tot de gaskamers van de holoclaust en natuurlijk ook de atoombom.”

“Geschiedenis zou ons daarom moeten helpen de wetenschap te relativeren als een bepaalde... manier van denken en handelen. Met zeer weldadige gevolgen, maar ook inherent gewelddadig. De voorstelling van de wereld als doofstom object en dieren planten als louter mechaniekjes is het de uitkomst maar het uitgangspunt van wetenschappelijk onderzoek... Helaas gaat... deze kennis veelal gepaard met een complete onverschilligheid ten opzichte van wat betrokken wezens zelf misschien beleven. Denk aan... grootschalige mijnbouw en houtkap, de bio-industrie en de industriële visserij.”

“Pas nu deze onverschilligheid dreigt uit te monden in een ecologische catastrofe ontstaat echte belangstelling  en zorg om de aarde. en daarmee de erkenning dat dieren en planten zeer complexe wezens zijn, die op tal van manieren blijk geven van een wonderbaarlijke intelligentie en sensibiliteit – en dat mensen geen aparte wezens zijn tegenover de wereld, maar daar innig mee verweven zijn. 

“Mede onder druk van de groeiende assertiviteit van niet-westerse landen en culturen begint tevens door te dringen hoe gewelddadig de wetenschapstraditie ten opzichte van eerdere en andere culturen is. Slechts de moderne wetenschap gold als de enige echte weg tot de waarheid... Andere culturen... behoren tot het ‘mythische tijdperk’ waarin mensen het moeten doen met primitieve geloofsvoorstellingen.”

“De overtuiging je te bevinden op de definitieven weg tot de waarheid levert bovendien een... op de lange baan schuiven op, als men iets ‘nog niet’ begrijpt, komt dat nog wel. Dit ‘sint-juttemis’ denken is een zeer effectieve manier om het wonderbaarlijke mysterie van ons bestaan te reduceren tot een ordinair op-termijn-oplosbaar raadsel... Door de wetenschap te verstaan als een historische uitvinding wordt het mogelijk zijn gewelddadige pretenties te relativeren, met behoud van zijn nuttige en weldadige kracht. Bovendien maat het de weg vrij om onszelf opnieuw te gaan uitvinden. en de dringende problemen van dee tijd met nieuwe manieren van denken en handelen tegemoet te treden, waarbij ook premoderne en en niet-westerse manieren van denken als volwaardige kunne worden erkend en benut. Zo geven we de geschiedenis hopelijk nog een heilzame draai.”

NRC Opinie&Debat 28 okt. Jan Warndorf is auteur van Ik ben de wereld. Anders denken in de 21^e eeuw. Rotterdam, Lemniscaat, 2021, besproken in CM 124 door Toon van Eijk.

Dit boek is een monumentje voor het alledaags bestaan

Filosofie Wellicht is het zo dat onze wetenschappelijke blik een meedogenloze verhouding tot onze leefwereld heeft opgeleverd. Maar we danken er óók penicilline en internet aan.

Ik lees Ik ben de wereld van Jan Warndorff in één ruk uit, in de trein naar werk. Vanuit mijn ooghoek zie ik een jongen die aan z’n cappuccino slurpt en een oudere man die driftig op zijn laptop zit te tikken. Af en toe telefoneert de oudere man luid. Verder raast het landschap aan weerszijden van me voorbij, alsof ik in een kogel over het spoor wordt geschoten. Ondertussen vertalen de woorden die ik zojuist las zich in beelden en een stem in mijn hoofd, die ik een beetje op me laat inwerken.

Het boek van Warndorff (1965) is een pleidooi om precies dat te doen: beter opletten op je onmiddellijke ervaring, de ervaring van het hier en nu. In dit kleine boek levert de zelfverklaarde filosoof-van-het-boerenverstand felle kritiek op de rationalistische, wetenschappelijke blik op de wereld, die al veel te lang subject en object uit elkaar rukt. Hij bepleit een herwaardering van de fenomenologische blik, waarin het beleefde denken centraal staat. Heidegger komt voorbij, Sartre.

Vooral hekelt Warndorff de manier van denken waarin de mens tegenover de wereld staat, en die haar uitsluitend opvat als een object dat gekend en gebruikt moet worden. Zo’n westerse, instrumentele houding leidt tot een uitbuitende manier van met de leefwereld omgaan, denkt hij, alsof die veroverd zou moeten worden. Wat Warndorff aan het traditionele fenomenologische verhaal toevoegt, of liever waar hij de nadruk op legt, is dat onze ervaring deel uitmaakt van een veel groter geheel. We are the world, zeg maar.

Penicilline en internet
Dit boek, dat eigenlijk eerder een pamflet is, is duidelijk geschreven vanuit een diepe betrokkenheid met het lot van de aarde. De urgentie van Warndorffs betoog spat ervan af als hij schrijft: ‘Ik meen dat de toekomst van de mensheid afhangt van de mate waarin wij opnieuw het mysterie van ons bestaan kunnen gaan erkennen, en de wonder en de pracht ervan steeds dieper gaan waarderen.’

Mooi gezegd, maar het wordt niet helemaal duidelijk hoe een hernieuwde waardering van het mysterie van het leven precies zal bijdragen aan het oplossen van de grote wereldproblemen. Misschien is het inderdaad zo dat een rationalistische, wetenschappelijke blik heeft geleid tot een meedogenloze verhouding tot onze leefwereld, maar ze heeft ons óók penicilline gegeven en internet. Om te zeggen: wetenschap is fout, persoonlijke ervaring is goed, heeft iets naïefs. Bovendien kun je je afvragen of een al te eenzijdige nadruk op de persoonlijke ervaring niet zal uitmonden in een vorm van navelstaarderij.

Ik ben de wereld is een monumentje voor het alledaags menselijke leven als een unieke realiteit op zich. Het is een pleidooi voor de herwaardering van het hier-en-nu, de beleving van de werkelijkheid als een stromende werkelijkheid, met steeds die nadruk op het feit dat individuele ervaring en de wereld-als-geheel niet los van elkaar te zien zijn. Daarmee is het boek een beetje taoïstisch, een beetje boeddhistisch, John Lennon komt nog even langs, maar het is vooral erg Jan Warndorff. Ik zie hem al zitten, als hij beschrijft hoe hij achter zijn computer zit te werken aan zijn manuscript. Ik stel me voor dat het al laat is, en dat hij de radio nog even wat zachter zet. Aan het eind van het boek vat hij het allemaal nog eens voor ons samen: ‘Wij beseffen nu hoe mens en wereld in feite voortdurend in elkaar draaien en elkaar doordringen en met elkaar vervloeien tot een dynamische twee-eenheid.’ Geen geheel nieuwe boodschap lijkt me, maar goed om nog eens bij stil te staan, zeker in de trein voordat je begint aan een lange werkdag.12-11-2021 Arthur Eaton https://nrcwebwinkel.nl/ik-ben-de-wereld