Waar gaan we in het nieuwe jaar naar toe?

Civis Mundi Digitaal #141

door Erik Jansen

Net als november 2016, toen we ’s morgens wakker werden met Donald Trump als nieuwe president van de Verenigde Staten, werden wij 22 november jl. verrast door de overwinning van Geert Wilders. Door het mediacircus rond de verkiezingen zijn we in een presidentieel stelsel beland waarin een kandidaat zonder programma en zonder partij, maar met voldoende vaardigheid in het debat, een ruime overwinning kan boeken. Frans Timmermans faalde, omdat hij wel zeven talen sprak maar niet “de taal van het volk”. Maar wat zegt de stem van het volk?

Afgehaakt Nederland
Als echte verklaring voor de opkomst van populistisch rechts worden we gebombardeerd met analyses waarin de Atlas van afgehaakt Nederland [1] prominent figureert. Verder vindt men dat de overheid heeft gefaald, juist voor de mensen die het het hardst nodig hebben. Een ingezonden brief De burger slaat terug in de NRC van 25 november jl. [2] meent de spijker op de kop te slaan: “De afgelopen decennia  is de verzorgingsstaat ontmanteld, het overheidsapparaat gedecimeerd, de mobiliteit ondermijnd en het bestuurlijke platteland uitgekleed”. “Het hooghartige Den Haag meende straffeloos het enige dat de Nederlandse gemeenschap heeft om (op) te bouwen, de staat, uit te kunnen kleden”. En nu pikt de burger het niet langer: “...het gaat die burger om zijn bestaan, zijn boterham, zijn huis, zijn geluk in dit leven - niet om racisme en discriminatie”.

Het algemene sentiment is duidelijk, al zijn de genoemde argumenten nogal curieus. Ik neem aan dat met “de mobiliteit ondermijnd” niet het aanbod van busverbindingen of de stiptheid van de treinen wordt bedoeld, maar de 10 miljoen auto’s die dagelijks in de file staan, terwijl de verbreding van de wegen wordt verhinderd door de stikstofproblemen. Ook “de verzorgingsstaat ontmanteld” is opmerkelijk als je de omvang van de zorg en de sociale voorzieningen beziet. Er gaat nu 100 miljard naar de zorg, terwijl deze kosten door het ongezonde leven nog aanzienlijk zullen toenemen. Maar kom vooral niet aan het bier en de barbecue.

De andere twee argumenten ontgaan mij. Maar goed, de strekking van de brief is duidelijk: voor “geluk in dit leven” is een goede gezondheid, natuurbehoud, leefbare steden, klimaatcrisis, solidariteit, het verdedigen van de vrijheid, kennelijk niet zo van belang. De korte termijn gaat voor de lange termijn.

Marktwerking en neoliberalisme
Er is nog een ander element in de brief dat niet alleen door populistische politici maar ook door andere politici wordt genoemd: de “doorgeschoten” marktwerking, oftewel het neoliberalisme, het “uitkleden van de staat”, het “gif” voor het gemeenschapsleven, de “fout” in het systeem (Paul Verhaeghe). Financiële criteria zijn maatgevend geworden voor alles, tot in de haarvaten van onze samenleving. Efficiency-maatregelen verdringen morele overwegingen. Een groot deel van de problemen op de woning”markt” en de zorg zouden daaraan te wijten zijn, terwijl “zinloos” geld wordt verspild aan de klimaattransitie (“voor de Tesla-rijders”) en voor de terugdringing van de stikstofuitstoot (“wij bepalen zelf wel wat natuur is”). De overheid is er niet meer “voor ons”.

Een groot deel van de onderliggende problematiek komt echter niet door de marktwerking op zich maar door gewijzigde economische en sociale omstandigheden. De marktwerking is veelal een gevolg van de toepassing van automatisering waardoor de persoonlijke interactie verloren gaat, waardoor je bent overgeleverd aan de telefonische helpdesks.

De individualisering is ook niet alleen het gevolg van de ontbinding van het verenigingsleven en de leegloop van de kerken, maar van de veranderingen in de economische structuur en de teloorgang van de traditionele industrieën in de regio’s. De nieuwe werkgelegenheid is vooral in de steden, wonen en werken zijn meer gescheiden dan ooit.

Individualisering, vergrijzing en echtscheidingen leiden tot een enorme woningverdunning, waardoor de prijzen voor de schaarse huizen worden opgedreven. De sociale sector raakt verstopt. Niet zozeer door de verzelfstandiging van de woningbouwverenigingen, maar doordat er geen doorstroming is. Ook het beleid om ouderen langer (alleen) in hun te grote huis te laten wonen helpt niet mee. Maar wat gaat een rechtse regering hieraan doen?

Investeringen
Voor de klimaattransitie, voor de verduurzaming van de industrie, maar ook voor de woningbouw (één miljoen extra woningen), zijn enorme investeringen nodig. Staan de windmolens, zonnepanelen en woningen er eenmaal, dan leveren ze 20 jaar of meer opbrengst. Maar initieel is er veel geld nodig, geld dat de overheid niet heeft en ook niet kan opbrengen. Die miljarden moeten uit de kapitaalsmarkt komen. Het leek er aanvankelijk op dat die investeringen er wel zouden komen, maar door de inflatie en verhoging van de kosten is het aanleggen van wind- en zonneparken , het bouwen van woningen, de verduurzaming van het oude woningbestand, de vergroening van de zware industrie, in onzeker vaarwater terechtgekomen. De overheid heeft de afgelopen jaren  geprobeerd met subsidies het plaatje rond te krijgen. Voorlopig heeft dat – behalve plannen en goede voornemens – nog niet veel opgeleverd. Er dreigt nu verdere stagnatie.

Mocht het ETS (Emission Trading System van de EU) echt gaan werken dan wordt het bouwen van windmolens nog een stuk duurder, want er zit veel fossiele energie in het maken van windmolens. Dus uitstel maakt de transitie alleen maar duurder voor iedereen. Om de investeringen nu rendabel te maken zijn lange termijn garanties dus onmisbaar, een gegarandeerde afzet tegen een voldoende prijs. Dat kan ook door het gebruik van fossiele energie te beperken of zwaarder te belasten.

Evenzo voor de woningen. Het bouwen van een huis in de sociale sector kost ca. drie ton, wat betekent dat de basishuur bij een rente van 4% al minimaal 1000 euro per maand moet zijn en dan hebben we het nog niet over onderhoud, rioolrechten, etc. De burgers beschouwen wonen voor een betaalbare prijs als een recht waar de overheid voor moet zorgen. Op basis van de markt gaat dat dus niet gebeuren. Maar de overheid heeft ook niet het geld om het kapitaal voor te schieten. Er is genoeg kapitaal in de markt maar dan moeten de huren wel structureel omhoog. Dan is er weer een verhuurdersheffing nodig om de huurtoeslagen te betalen en zijn we weer terug bij de situatie van een paar jaar geleden.

Feitelijk staan de drie of vier partijen, die het nieuwe kabinet zullen vormen, met lege handen. Zonder marktwerking gaan die investeringen er niet komen, maar een verhoging van de belasting op fossiele energie ligt niet in de lijn der verwachtingen. Het “kwartje van Wilders” zal er niet snel komen en de huren blijven bevroren. Het is logisch dat sommige partijen hun programma niet hebben doorgerekend.

Politieke onvrede
De zorg en migratie zijn de grote hoofdpijndossiers. In de zorg is geen marktwerking, behalve in beperkte mate tussen zorgaanbieders en zorgverzekeringen, maar niet voor de toegang tot de zorg. Daar spelen financiële criteria geen noemenswaardige rol. Toch loopt ook de zorg vast. Het verloop van het vaste personeel naar de zzp-status maakt de situatie alleen nog maar rampzaliger (over marktwerking gesproken).

De auteurs van genoemd rapport Atlas van afgehaakt Nederland beschouwen de onvrede over de eigen gezondheid overigens niet alleen als een gevolg van de economische deprivatie, al zal dat zeker meespelen, maar juist ook als een belangrijke oorzaak van de politieke onvrede, omgekeerd dus. De gezondheidsproblematiek wordt zelf echter vooral veroorzaakt door een gebrek aan beweging, slechte voeding, vereenzaming, stress, etc. Factoren waar maatschappelijke voorzieningen en traditionele gemeenschapsbanden niet eenvoudig op kunnen inspelen. Toch ligt in het bevorderen van een gezond leven een opening om de mensen gelukkiger te maken. Er zijn verschillende wegen om dit te bereiken. Ten eerste zorgen dat de ‘voedselomgeving’ verandert: 80% van wat nu in de supermarkt ligt kan verdwijnen. We zien dat een rechtse regering echter nog niet doen. Ten tweede dient de leefstijl te worden aangepast, dwz. meer bewegen en gezonder eten. Hier zou een vleestax heilzaam kunnen werken.

En wie haalt de angel uit het migratiedebat? Zoals Hein de Haas in Hoe migratie echt werkt (zie bespreking in CM#140) aantoont, is het vooral de vraag naar ongeschoolde arbeid die de migratie aantrekt.

Gaat rechts wat aan deze zaken doen? Komt men niet met zichzelf in de knoop als men wat wil doen aan de woningnood, de explosieve kostenstijgingen in de zorg, en de stijgende energiekosten?

Politieke cultuur
En wat te doen met de nieuwe politieke cultuur? Mensen zijn ontheemd en los van de oude zuilen maar nemen geen moeite meer om lid te worden van een politieke partij (als dat al kan). De meerderheid van het electoraat heeft geen vaste woon- of verblijfplaats en zweeft van LPF, PVV, FvD, BBB en weer naar PVV. Ze weten absoluut niet wat ze straks krijgen aan beleid.

Eerder bepleitte ik al een tweetrapsprocedure bij de vorming van een nieuw kabinet [3]. Eerst een open proces waarbij de beoogde coalitiepartijen tot een overzicht van beleidsopties komen, en daarna een besloten onderhandelingsproces waar de coalitiepartijen hun keuzes maken. Dan kan iedereen zien waarvoor hij gestemd heeft. Van het mediacircus rond de verkiezingen wordt niemand wijzer.

[1] Josse de Voogd en René Couperus, Atlas van afgehaakt Nederland, over buitenstaanders en gevestigden. Kennisbank Openbaar Bestuur, 2021. Zie bespreking in CM#120.

[2] Maarten van den Oever, De burger slaat terug, ingezonden brief,NRC 25 november 2023.

[3] Erik Jansen, Ook formatie kan anders, ingezonden brief, NRC 31 augustus 2023.