Europa

Civis Mundi Digitaal #146

door Jan de Boer

Voor wie Rusland echt wil begrijpen

Rusland is, zoals ik al veel vaker heb geschreven, een oorlogs- en politiestaat, en dat is zij altijd geweest. Een aan Alexander de tweede (keizer van Rusland tussen 1855 en 1881 en echt geen oorlogszuchtige tsaar) toegekende uitspraak zegt dat Rusland geen roeping heeft een industriële, commerciële of landbouwstaat te worden, maar dat zijn essentiële functie het bedreigen van de rest van de wereld is. En als je je verdiept in de geschiedenis van Rusland zie je dat oorlog er altijd een centrale rol heeft gespeeld, zowel op binnenlands terrein als naar buiten toe. De Russische historicus Sergej Medvedev stelt dan ook in zijn boek « Les quatre guerres de Poutine » dat het Westen zich geen enkele illusie hoeft te maken inzake een vreedzame co-existentie met Rusland.

In de loop der eeuwen heeft Moskou niet alleen zijn buurlanden bestreden, maar ook zijn eigen bevolking, door zich van de hulpbronnen meester te maken en door de ontwikkeling van het privé-eigendom, alsook de daarbij behorende sociale klasse, te verhinderen. De Russische leiders beschouwen haar bevolking overigens als een hulpbron te midden van andere hulpbronnen. Menselijk leven telt niet zwaar in Rusland. De grote militaire overwinningen in de Tweede Wereldoorlog – Stalingrad, de inname van Berlijn… – werden behaald ten koste van kolossale verliezen. Vroeger was de ratio tien gesneuvelde sovjet-soldaten tegen één Duitser, nu in Oekraïne is het drie tot vijf Russen tegen één Oekraïner. In1945 verwonderde de Amerikaanse generaal Eisenhower zich over de massale verliezen van de Sovjet-Unie. De Russische maarschalk Georgi Zjoekov antwoordde hem: « Dat is niet erg, onze vrouwen baren nieuwe soldaten. » Poetin denkt op dezelfde manier. Hij denkt het recht te hebben op het fysieke lichaam van de Russen, roept de vrouwen op meer kinderen te krijgen en stigmatiseert in dat kader de LGBT. Hij wil alleen soldaten om zijn oorlogen te voeden. Hitler had overigens wat dit betreft dezelfde ideeën.

Als Rusland ooit uit elkaar klapt, is dat niet door een tekort aan brood of verwarming. Haar bevolking heeft een solide capaciteit om alles te verdragen. En zij is vooral niet in staat het heft in eigen handen te nemen. Grote historische veranderingen, zoals de ineenstorting van de Sovjet-Unie, vonden plaats zonder haar inbreng; zij heeft ze gewoon ondergaan. Op dit moment is er geen enkele reden om te denken dat economische moeilijkheden of interne sociale problemen zouden kunnen leiden tot het uiteenvallen van Rusland. Voor een wezenlijke verandering zijn drie condities noodzakelijk: dat Poetin sterft of afstand doet van de macht, dat het leger in Oekraïne een nederlaag lijdt en dat het staatsinkomen uit export wordt afgesneden. En dat is verre van de realiteit.

De verhouding tussen de Staat en de bevolking is niet tot stand gekomen op basis van een burgerlijk en republikeins model, maar volgens een koloniaal model: absolute heersers over onderdanen. Vergeet niet dat Rusland een grote gevangenis is. Die gevangenissen zijn een perfecte illustratie van het feit dat de regering oorlog voert tegen de eigen bevolking. Immense regio’s als Siberië en het verre Oosten zijn bevolkt door grote massa’s gevangenen, gedeporteerd door de tsaren en later door het sovjet-regime gezonden naar respectievelijk strafkolonies en de goelags. Zo is Rusland bevolkt.

In feite zijn de mannen in Rusland gevormd door en doorkneed van deze gevangeniscultuur. Dat betreft ook het leger, een instituut dat zelf een soort gevangenis is door het toepassen van gevangenisregels: de macht van oudere over nieuwe soldaten, vernederingen, en de meest wrede behandeling van soldaten door commandanten. De samenleving is niet gebaseerd op wetten, maar op wat in het Russisch genoemd wordt de « poniatiya » oftewel de « erecode van de penoze », de onderwereld: het fundament van het gevangenisleven. En dat is nog sterker geworden sinds het aan de macht komen van Poetin.

Op 18 februari 2022, zes dagen voor de invasie in Oekraïne, zei de Russische minister van buitenlandse zaken, Sergej Lavrov, dat hij wenste dat de « erecode van de penoze » op internationaal niveau gerespecteerd zou worden. De notie van de « poniatiya » is onmisbaar voor een goed begrip van de Russische maatschappij. Dit woord wordt vandaag de dag door de bevolking breed beschouwd als het fundament van de rechtspraak in het dagelijks leven, des te meer waar de wetten geen enkel vertrouwen inboezemen. Neem als voorbeeld daarvan de televisieserie « Slovo patsana », die de bloei van criminele groepen in de stad Kazan in de jaren 1980 laat zien. Het is op dit moment de meest bekeken televisieserie, en zelfs de mannen die Rusland bij de aankondiging van de mobilisatie (september 2022) zijn ontvlucht, appreciëren deze serie.

In het leven van elke Russische man is de opvoeding van de straat een fundamenteel element. Zelfs Poetin mist geen gelegenheid om zijn verleden als kwajongen in de straten van Leningrad (nu Sint Petersburg) na de Tweede Wereldoorlog te vertellen, waar hij – zo onderstreept hij met plezier – moest vechten om te overleven. In zijn toespraken bezigt hij vaak het jargon van het criminele milieu. En dat draagt bij aan zijn populariteit.

Een sociologisch onderzoek in de regio Krasnoïarsk (Siberië) beschrijft de vijandigheid en de minachting van vrouwen jegens mannen. De echtgenotes zijn verrukt om hun mannen naar de oorlog te zien vertrekken om als zij sneuvelen een fikse schadevergoeding te krijgen, want zo kunnen zij Siberië verlaten. Inderdaad, het lot van vrouwen in deze afgelegen regio’s is afgrijselijk. Meestal voeden ze eigenhandig twee of drie kinderen op, terwijl hun werkloze mannen zuipen als tempeliers en hen bij thuiskomst maar al te vaak in de prak slaan. En dan ineens wordt aan deze vrouwen verteld dat als hun man naar het front vertrekt, zij per maand 200.00, 300.000 of 600.000 roebel (2000, 3000 of 6000 euro) per maand gaan ontvangen en dat als hun mannen daar sneuvelen, zij 7 miljoen roebel (70.000 euro) ontvangen. Enorme geldbedragen, die veel mannen ertoe brengen zich te engageren. Wanneer zij sneuvelen en de schadevergoeding uitbetaald wordt, komen de families bijeen om het glas op de overledenen te heffen en om televisies, auto’s en appartementen te kopen. De Russische televisiezenders zenden veel reportages over deze « mooie geschiedenissen » uit.

Het geweld heeft ongemerkt alle lagen van de Staat doordrongen. Het gebruik van marteling in de commissariaten is gewoon geworden. Wij zijn daarmee in het hart beland van de door de regering geleide oorlog tegen de eigen bevolking. Meegenomen worden naar het commissariaat is een verschrikking; je kunt beter in de handen vallen van bandieten dan in die van de politie. In Rusland is marteling bijna systematisch in de commissariaten en de gevangenissen. Maar al te vaak wordt een op straat voor een kleinigheid ondervraagd individu meegenomen naar het commissariaat waar hij gedwongen wordt naakt op de hals van een fles te gaan zitten. Mannen worden verkracht met alle mogelijke objecten: flessen, geweren, bezemstelen… om ze te vernederen. Deze scènes worden verfilmd en de beelden ervan worden uitgezonden in de cellen, bij de familie…

Verkrachting maakt deel uit van de « gevangenis-opvoeding ». De verkrachte persoon verliest onmiddellijk elk recht en is voor heel zijn leven teruggeworpen op de allerlaagste trede van de sociale ladder. Gevangenisbewaarders gebruiken deze methode systematisch, en zo ook politie-agenten. Dat is wat de jonge dichter Artiom Kalmardine overkwam. In 2022 declameerde hij anti-oorlogsgedichten bij het standbeeld van Vladimir Maïakovski (dichter en toneelschrijver, 1893-1930) in Moskou. Direct daarna arresteerden en verkrachtten politie-agenten hem. In december 2023 werd hij veroordeeld tot zeven jaar gevangenisstraf. Het betreft hier ordinair en klassiek fascisme, maar wel gespeend van een mobilisatie van het volk, zonder optochten met flambouwen en enthousiaste blikken.

In het midden van de twintigste eeuw waren er twee totalitaire regimes: één geleid door Hitler, het andere door Stalin. Deze twee hebben zich in 1939 gelieerd om Polen en de Baltische landen aan te vallen. De verantwoordelijkheid van deze oorlog berust zo gelijkelijk bij de Sovjet-Unie van Stalin en bij het Duitsland van Hitler. Toen het Duitse leger de Sovjet-Unie binnenviel (22 juni 1941) was de Sovjet-Unie gedwongen om zich aan te sluiten bij de geallieerden; zij had geen andere keus. Maar in werkelijkheid was het stalinistische regime niets meer of minder dan een variant van het fascisme. Ongelukkigerwijze is in de Tweede Wereldoorlog slechts één totalitarisme verwoest; het andere is gebleven. Vladimir Poetin is daarvan de incarnatie: hij is onmiskenbaar de erfgenaam van het stalinistische fascisme. Het Westen zij gewaarschuwd!

Bronvermelding: interviews met de Russische historicus Sergej Medvedev, specialist post-sovjetperiode, in Le Monde en L’Express, en de volgende werken: « Russian and the West at the Millennium Global Imperatives and Domestic Policies », « les quatre guerres de Poutine » en het recente « Une guerre made in Russia ».

Geschreven in april 2024 

Wijn uit de gunst, niet alleen in Frankrijk

Fransen drinken steeds minder alcoholische dranken en met name wijn. De jongeren zijn de eersten die zich afkeren van een toch van oudsher sterk verankerde cultuur in Frankrijk. De redenen van deze vervreemding zijn veelvoudig en brengen de « wijn-keten » in grote moeilijkheden.

Het uit Engeland gekomen fenomeen « Dry January » – het gedurende die maand zich onthouden van alcohol – is één van de vele symptomen van een diepgaande beweging: de Fransen drinken in het algemeen minder alcoholische dranken en in het bijzonder minder wijn. De daling van deze consumptie is er al lang, is bijna lineair en is zeer discreet. Maar als je de consumptie over de laatste zestig jaar bekijkt, is de consumptie van wijn met bijna 70% gedaald, oftewel van 120 liter per inwoner per jaar in 1960 tot minder dan 40 liter in 2020. In de laatste jaren is dit proces versneld. Een voorbeeld: in 2017 dronk 10% van de bevolking nog ten minste één glas per dag, in 2021 was dat niet meer dan 8% van de bevolking.

De toekomst wordt nog « droger ». Verschillende wijnbouwregio’s voorzien grote verliezen op de markt. De Europese Commissie voorziet, volgens een rapport uit eind 2023, in heel Europa een afname van 7% in de productie en consumptie tussen nu en 2035. Maar, zo meldt het rapport: « Dit is een optimistische schatting; het risico van een nog grotere teruggang is levensgroot ». Eén factor verontrust de professionals in het bijzonder: de regelmatige drinkers behoren vooral tot de categorie van flink oudere mensen. Zij worden niet vervangen, want veel jongeren nemen afstand van alcoholische dranken of vervangen wijn door bier. Waar in 2002 4,5% van zeventienjarige jongeren nog nooit alcohol had geproefd, was dat in 2020 20%.

Deze generatiebreuk is steeds zichtbaarder en heeft ook een cultureel karakter. De oudste Fransen zijn trots op een vaderland van wijnbouw dat nationaal erfgoed is geworden, met zijn 363 « appellations », zijn gevarieerde gebieden, waar de verkoop van flessen jaarlijks meer dan 20 miljard euro opbrengt. De jongeren relativeren dat allemaal, zijn niet meer onder de indruk van de rituelen die de wijn omgeven. De traditie van de dagelijkse gezinsmaaltijd met een fles rode wijn op tafel is aan het verdwijnen. De toename van éénoudergezinnen is daar niet vreemd aan: te midden van kinderen laat de enige volwassene aan tafel de wijn voor wat hij is.

Ook de gezondheid speelt een niet te verwaarlozen rol. De historicus Matthieu Lecoutre, verbonden aan de universiteit Bourgondië en auteur van « L’Atlas historique du vin en France », laat mij weten dat de Fransen in het midden van de negentiende eeuw jaarlijks gemiddeld meer dan 200 liter wijn dronken, oftewel bijna een fles per dag. Er werd toen al door (geheel)onthoudingsorganisaties gevreesd voor de gevolgen hiervan voor de gezondheid, maar de politieke beslissers namen geen maatregelen. Integendeel, « In de jaren 1900 legden de scholen hun leerlingen uit waarom wijn heilzaam was. Volgens een studie in 1947 waren de Fransen ervan overtuigd dat wijn goed was voor de gezondheid, ongeacht de leeftijd. Archieven van de beginjaren 1950 laten zien dat kinderen van 8 jaar bij het middagmaal op school wijn dronken, » aldus Matthieu Lecoutre.

Pierre Mendès France is de eerste politiek verantwoordelijke die de consumptie van wijn door jongeren op de korrel nam, met zijn circulaire die alcohol in schoolkantines verbood voor kinderen onder de 14. Pas in 1981, tijdens het bewind van president François Mitterrand, werd de wijn in de kantines van de middelbare scholen vervangen door water, « de enige aan te bevelen drank voor de gezondheid ».

Voor volwassenen begon in de jaren 1960 het gezondheidsbeleid vorm te krijgen. De waarschuwingen voor gezondheidsrisico’s volgden elkaar op. Ook de maatschappij veranderde. De rurale wereld, die zeer gehecht was aan zijn wijngaarden, maakte plaats voor verstedelijking en een veelvoud van banen in de dienstensector. Het drinken van wijn van de ochtend tot de avond « om zich kracht te geven » verminderde daardoor ook, met als gevolg een duidelijk lagere consumptie.

Een wet in 1965 die de alcoholtest bij ongelukken op de weg autoriseerde, verharde het antiwijn-klimaat nog wat meer en maakte een onderscheid tussen de publieke ruimte en het huis. Lecoutre: « De Fransen gingen daarmee akkoord, omdat zij cultureel gezien thuis konden doen wat zij wilden, op voorwaarde dat anderen daarmee niet lastig werden gevallen. Om iemand die aangeschoten was, werd gelachen, maar dronken achter het stuur was niet meer acceptabel. »

Er zijn er die ervan overtuigd zijn dat de wet-Evin van 1991, die alle publiciteit op beeldschermen verbiedt, een groot deel van de jongeren van alcohol deed afzien, maar onderzoek door de wetenschapster Clémentine-Hugo-Gential ontkracht dat. Zij wijst op het nationale programma voeding-gezondheid dat de consumptie van vijf vruchten en groenten per dag aanbeveelt, gegrond op een waarschuwing van de wereldgezondheidsdienst inzake de mondiale ziekte obesitas. En de jongeren van nu willen mooi en in vorm zijn, dus schrikt alcohol af: « niemand wil gefotografeerd worden met een slip op zijn hoofd… » zegt zij. « Binge drinking », heel veel drinken in korte tijd binnen een groep jongeren, raakt ook uit de mode.

Ook de klimaatopwarming speelt een indirecte rol. In twintig jaar is het gemiddelde alcoholpercentage van een fles wijn van 12% naar 14% gestegen, en consumenten constateren dat het effect na twee glazen niet meer hetzelfde is. Een fles wijn is te groot geworden. De eerste consequentie is dat de wijnschappen in de supermarkten kleiner zijn geworden: een teken dat de verkoop van wijn daalt en daarmee ook de prijzen.

Rode wijn – altijd de voorkeur van Fransen bij een maaltijd – is verreweg het meest getroffen, en de rosé volgt direct daarop; alleen witte wijn houdt nog tot op zekere hoogte stand. In december zag men zelfs een val van 4% van het volume van rode wijnen vergeleken met het jaar daarvoor. Wanneer de wijn verdwijnt van de tafels tijdens de feesten van het einde van het jaar, is dat een duidelijk en voor wijnbouwers onheilspellend teken.

Maar toch, een etentje met daarbij wijn in een restaurant blijft een solide gewoonte van de Fransen. Zij geven nu echter de voorkeur aan één of meer glazen wijn (25% meer tussen 2021 en 2022) boven een fles wijn (15% minder) en zij hebben het « pichet », het wijnkarafje, vaarwel gezegd. De Fransen drinken minder wijn, maar wel van een betere kwaliteit. Dat geldt met name voor de jongeren van 18-35 jaar, die bereid zijn voor een uitstekende fles wijn 15 tot 18 euro te betalen, oftewel het dubbele van senioren. Daarbij geven zij de voorkeur aan milieulabels en mooie etiketten. Kortom, de kwaliteit wint het van de kwantiteit. Dat moedigt sommeliers, cavistes, en wijnbouwers met een wat kwaliteit goed bekend staand château of domaine aan, maar talrijke wijnbouwers met grote volumes zien de toekomst met angst tegemoet.

De Franse wijnbouw verkeert in een fikse crisis door de verlaging van de consumptie in Frankrijk, die niet gecompenseerd wordt op de exportmarkt. Er is vandaag de dag 5 miljoen hectoliter wijn die geen aftrek vindt. Het is dus uiterst dringend om de wijnproductie te verminderen en niet meer te produceren dan verkocht kan worden.

Dat betekent dat van de 750.000 hectare wijngaard die Frankrijk nu rijk is, er 100.000 hectare te veel is. Ik voorzie dus op zeer korte termijn een uitgebreid plan voor het al of niet tijdelijk rooien van deze wijngaarden. Een deel van deze wijngaarden, mede afhankelijk van hun ligging en de gevolgen van de klimaatopwarming, zou overigens – en dat hangt in hoge mate af van de creativiteit van deze wijnbouwers – een andere bestemming kunnen krijgen: aromatische planten, cactusvruchten, linzen, agaven, pistachenoten… Er zijn daar al voorbeelden van. Ik denk ook dat het van belang is om wijnen te produceren – en de technieken daarvoor zijn aanwezig – met een lager alcoholpercentage. Waarom geen wijnen met een alcoholpercentage van 5%? Als die niet geproduceerd worden, nemen andere licht-alcoholische dranken hun plaats in. Kortom, de hele keten van wijnbouw, productie en verkoop moet herzien worden. En daar drink ik graag een goed glas rode wijn op!

Geschreven in april 2024