Nieuwe spiritualiteit als derde weg tussen het materialistische paradigma en kerkelijke dogmatiek

Civis Mundi Digitaal #14

door Hans Feddema

Nieuwe spiritualiteit als derde weg tussen het materialistische paradigma en  kerkelijke dogmatiek

Hans Feddema*                                                                  

Wat is het profiel van de nieuwe spiritualiteit? Geen gemakkelijke vraag Valt bijvoorbeeld mythosofie er ook onder, waarvan zondag 7 oktober jl. in Amsterdam, met Lisette ’tHooft als een der initiatiefnemers een Nederlandse groep van 60 mythosofen bijeen was? In een artikel ‘Spiritualiteit lijkt terug’ (onder meer verschenen op openkerkleiden.nl en Zinweb.nl) noem ik spiritualiteit ‘de beleving’ en de ‘toepassing’ van religie in de breedste zin. Je kunt spiritualiteit zien als de ‘verhouding tot het Absolute, de Kracht die ons draagt, zo niet leidt in het leven’, waardoor er daarin veel meer synchroniciteit (‘toeval’) is dan we beseffen. In dat licht kun je spiritualiteit vertalen als:

De tocht naar bewustwording, dat er heel wat meer tussen ‘hemel en aarde’ is dan we  denkend weten en dat die tocht in ons zelf (ons binnenste) begint.

Dit klinkt louter persoonlijk, maar het is de vraag of dit juist is. Emancipatie heeft naast het persoonlijke ook altijd een politieke dimensie. Maar los daarvan, als je liefde geeft aan je gewonde zelf, waardoor er een proces van (zelf)heling plaats vindt, dan gaat dat een uitstralend effect hebben naar de wereld. Iets wat we vandaag beter kunnen beseffen door de ontdekking van de kwantumfysica, dat alles energie (plus bewustzijn en informatie) is en dat dit (dus niet materie) ook de ‘prime mover’ is/was van alles. En dat daardoor via de kosmische Wet van Aantrekking en het grote Veld om ons heen de kracht van je (glim)lach of de kracht van je zijn vele malen groter is dan je mentale vingertje van ‘zo moet het’. Hoe dan ook, hierdoor hoeft de uitdrukking ‘Verbeter de wereld en begin bij jezelf’ vandaag minder cynisme op te roepen dan voorheen. Kortom, in spiritualiteit is aandacht voor de beleving van het transpersoonlijke van het eerste belang.

God als kern van het evolutionaire gebeuren

Spiritualiteit, die ons ook kan helpen bij het oplossen van emotionele blokkades, is als beleving en als toepassing van religie overigens universeel, zoals ook de mystiek of de innerlijke respectievelijk de ervaringskant van religie iets universeels is. De westerse Soefibeweging, ook die in Nederland, geeft die universele dimensie het duidelijkst gestalte in haar erediensten door elke zondag teksten van zes godsdiensten aan de Alwetende, zoals zij dat zeggen, op te dragen. In verwondering en verbinding leven met je Bron is daarin de (mystieke) eenheid. Daarnaast zijn in die religies natuurlijk wel onderling verschillende godsbeelden, die voor het merendeel ook geheel anders zijn dan die van de nieuwe spiritualiteit, waarin het beeld van ‘een straffende/belonende Heer op afstand’ of god als louter straffende instantie op afstand, bepaald geen gemeengoed meer is. Het is meer God in de mens en de mens in God of God als kern van het evolutionaire gebeuren, dat zich voltrekt als wat we universum noemen, dus dat ‘alles in alles is te vinden’, ook in dat wat ik ben. Kortom, dat er anders dan vaak is gedacht geen kloof is tussen het goddelijke en de wereld, maar dat God niet apart benoemd hoeft te worden, dat Hij of Zij bij wijze van spreken gewoon gebeurt op het Centraal Station of aan de eigen keukentafel. En dat dit gebeuren ook geschiedt via mensen die leven vanuit hun kern, via mensen die zich laten bezielen door dat goddelijke in de wereld, via mensen die ontdekken dat ze spirituele wezens, (kairos-wezens) zijn, die hier aardse/menselijke (chronos-) ervaringen opdoen in hun tijdelijk lichaam. Naast ervaring en toepassing van religie is er in de spiritualiteit kortom sprake van een ander gods- en mensbeeld, maar dat neemt niet weg dat hier sprake is van authentieke religiositeit.

Ontdekt door schrijvers, journalisten, godsdienstsociologen en psychologen

Mede doordat het ‘discours’ - als zou het gaan om de tegenstelling ‘geloof’ versus atheistisch of agnostisch denken, je kunt ook zeggen het materialistische paradigma versus de kerkelijke dogmatiek -, nogal dominant was (is), duurde het lang voordat de ‘derde weg’ van de spiritualiteit ‘boven tafel’ kwam. Het waren niet direct theologen, maar vooral schrijvers, journalisten, godsdienstsociologen en psychologen, die het ontdekten of het mede ook zelf verwoordden dan wel anderszins gestalte gaven.

Opvallende exponenten van deze derde weg

Ik noem hier ter oriëntatie en informatie een aantal opvallende exponenten van die derde weg:

Carl Gustav Jung (baanbrekende voorloper en meer dan dat); Joseph Campbell (mythe-expert en bijna even baanbrekend als Jung); William James; Oscar Wilde, Joseph Conrad; Wayne Dyer (zeer invloedrijk spiritueel non-fictie schrijver en recent maker van de film De Verschuiving, gericht op de omschakeling van Ambitieus naar Zinvol leven); Thomas Moore; Deepak Chopra (een fenomenale schrijver en denker en uit een India afkomstige Amerikaan); Paul Ferrini (schreef veel boeken over de Liefde); Paul Heelas (hoogleraar godsdienstsociologie, vooral bekend door zijn boek Spiritual Revolution, gebaseerd op onderzoek in West-Engeland, waarin naast de teruggang van de kerken daarentegen de spiritualiteit erg blijkt op te komen in vooral het bedrijfsleven, het onderwijs, de zorg, maatschappelijk werk en ook binnen de muren van de kerk, zij het daar nog vaak zonder erkenning); Marianne Williamson (overbekend door haar boeken en lezingen vanuit de Course of Miracles en als eenmalige tekstschrijver voor Mandela); Gary Zukav (vooral bekend door z’n boek Zetel van de ziel); Sanaya Roman (het grote belang van in vreugde leven); Eileen Caddy (nog steeds invloedrijke Findhorn Beweging in Schotland, ook na haar dood), Eckhart Tolle (beroemd door Kracht van het Nu); Eugene Drewermann; Anselm Grün; Willigis Jäger (een der groten, ik lees z’n boeken met rode oortjes, is nog steeds lid v.d. R.Kath kerk, hoewel in ongenade gevallen in Rome door z’n integratie van zenboeddhisme en christendom tot een moderne spiritualiteit, die niettemin elk jaar 150.000 bezoekers in z’n centrum krijgt); Frederic Lenoir (‘Handleiding voor een evenwichtige geest en een kalm gemoed. Bestaan is een feit, leven een kunst’ 2010). En in ons land Hans Stolp, Karl Douven Annemarie Postma, (is/was op 3 nov.2012 ‘key note speaker’ op het lustrumsymposium van magazine Volzin); Hein Stufkens (bekend door z’n  boek Een Ketterse Catechismus en z’n centrum in Zeeland, maar vooral een der eersten in Nederland, die de nieuwe spiritualiteit serieus nam getuige z’n boek ‘Heimwee naar God, opkomst van een nieuw religieus paradigma’ uit 1991); Stef Aupers, (socioloog Erasmusuniversiteit, die de spiritualiteit mede verbindt met moderniteit, inclusief de computertechnologie en het proces van individualisering), Roger Rundquist; voorts filosofen als Hans Gerding; Gerard Visser (evenals Gerding hoogleraar te Leiden en kenner van de mysticus Meister Eckhart); Jan Bor; de journalist Maarten Meester, die ook de filosofie van de levenskunst (Joep Dohmen) en de Keltische of Druidische spiritualiteit noemt als een zij het zeer klein onderdeel van de ‘post-christelijke spiritualiteit’, overigens een term van Ojas de Ronde (in Nijmegen afgestudeerd theoloog en nu voorzitter van de Vrije Gemeente in Amsterdam en ook werkend voor de web-tv De Nieuwe Mens van Willem de Ridder);  Joep de Hart (medewerker Sociaal Cultureel Planbureau en sinds 2011 bijzonder hoogleraar theologie, die zijn ‘Zwevende Gelovigen, Oude Religie en Nieuwe Spiritualiteit net als voorheen Paul Heelas met statistische gegevens onderbouwt, wat in de media daardoor extra aandacht kreeg); last but not least schrijver-journalist Tijn Touber, die samen met zijn vrouw het initiatief nam tot de huiskamergroeps-meditatie, overal in het land ten behoeve van de betreffende stad onder de noemer Stadsverlichting.nl

Nieuwe spiritualiteit: gnostische dimensie en samenhang met postmodernisme

De term ‘post-christelijk’ van Ojas wil ik overigens graag meteen nuanceren, omdat in de nieuwe spiritualiteit een belangrijk stuk gnostiek zit, ook wel het meest authentieke christendom genoemd. Door de ontdekking van de Nag Hammadi-geschriften in 1945 in Noord-Egypte wordt daar immers nogal eens naar verwezen, vooral naar het toen gevonden evangelie van Thomas, denk aan logon 77: ‘Ik ben alles. Uit mij kwam alles voort en naar mij strekte alles zich uit. Klief  een stuk hout en daar ben ik, til een steen op en daar zul je me vinden’. Een citaat dat het nieuwe godsbesef of godsbeeld weergeeft. Maar de gnostiek was in die tijd zeer divers en tegelijk universeel: er waren in steden als Alexandrië behalve Helleense en joodse ook oosterse of boeddhistische invloeden, alles te vergelijken met de huidige tijd van culturele globalisering. Die gnostiek is door de eeuwenlange afsluiting van het oosten en door het sacraliseren van het dogmatische christendom ondergronds moeten gaan. Katharen, Bogomielen, Vrijmetselaars, Rozenkruisers, Theosofen en Antroposofen bleven het in het verborgene wel levend houden, maar nu lijkt dat weer boven water te komen, min of meer als postmodernisme. ‘Postmoderne spiritualiteit’ lijkt me dan ook een betere term dan ‘postchristelijk’, ook al voel ik ook wel iets voor de term ‘moderne spiritualiteit’, modern in de zin van hedendaags modernisme.

Via ‘trial and error’ putten uit eigen bron.

De VU-theoloog G.D.J. Dingemans onderscheidt drie verschillende cultuurlagen:

1) de ‘traditie-laag’ met de traditie als ijkpunt, dus vragend ‘hoe deden onze voorouders het’;

2) de ‘principe-laag’ met een ethisch of religieus  principe als ijk- of uitgangspunt en 3) de cultuur-laag van het postmodernisme, waarbij het ‘ik weet het niet’ een belangrijk ijk- of uitgangspunt lijkt.

Veel katholieken zitten nog in de eerste cultuur-laag met het verleden als landkaart, de protestanten meer in de tweede laag met een vast en zo objectief mogelijk principe als kompas, bijvoorbeeld het Woord of de ratio en vele marxisten idem met bijvoorbeeld de klassenstrijd of een ander ideologisch axioma als kompas, terwijl er vandaag voor velen niet zo’n vast punt lijkt te zijn en bij hen zeker de grote verhalen ontbreken. We zijn ‘radarmensen’  geworden zonder een duidelijk vastliggend punt of kompas buiten ons, maar zoekend en tastend naar de begaanbare weg met alle leerervaringen, die we daarbij opdoen. Het is, zoals Harm Knoop het noemt, via trial and error dat de moderne mens leert te putten uit eigen bron. (Harm Knoop, een aan de VU afgestudeerde theoloog, coach, pastor bij de NPB en thans Jungiaan, is schrijver van Leef je eigen mythe. Over religie, mythen en onszelf, 2012, een relevant zeer recent boek inzake spiritualiteit. Hij noemt religie mythologie en juist daarom belangrijk.) Hoe dan ook, tradities en principes hebben zeker hun waarde, maar als ze geheel de plaats gaan innemen van eigen ervaringen en eigen toetsing vanuit de (via de innerlijke stem of intuïtie op de grote Bron aangesloten) eigen bron, is er naar blijkt verstarring en geen echt leven. Er lijkt kortom een samenhang tussen de nieuwe spiritualiteit en het ‘postmodernisme’.

Kracht van de geest, de kracht van de gedachte

De ‘ongebonden spirituelen’ - volgens onderzoeken ruim 4 miljoen Nederlanders, geen gering aantal dus - zouden in een dialoog dus wel eens ongevoelig kunnen zijn voor dogmatisch overkomende vaste of vastliggende principes of voor sterk aan de traditie gerelateerde argumenten, tenzij zij via trial and error ontdekken, dat de ‘gulden regel’, de weg van de liefde, de weg van de geweldloosheid of de weg van het mededogen in het omgaan met elkaar, praktisch beter werkt dan ‘terugslaan’ of ‘met gelijke munt betalen’. Ook in de omgang met de natuur. En tevens via reflectie op de Kracht van de geest in het leven via meditatie, affirmatie, het reciteren van mantra’s en via eventuele andere rituelen, waarbij men veel kan leren van de nieuwe spiritualiteit, ook qua scheppingskracht. ‘Als je gedachten denkt, die overeenkomen met de oorspronkelijke Geest, heb je dezelfde krachten als de oorspronkelijke Geest’, zei Thomas Troward. Ons ego ziet zo’n uitspraak niet zitten, wat logisch is, omdat het ego dan de macht over ons verliest, maar er zijn of waren niettemin feiten en ervaringen, die aangeven, dat de kracht van de geest en de kracht van de gedachte geen onzin is. Ook Jezus was daarvan 2000 jaar terug een voorbeeld. Hij voelde zich EEN met (waarvoor hij toen de term Vader hanteerde) het goddelijke in het leven en kreeg daardoor grote innerlijke kracht. Hij was bij uitstek bezield, iets wat bij ons wel eens ontbreekt. Voor zo’n uitspraak van Troward, zal de ‘nieuwe spiritualiteit’ in elk geval ontvankelijk zijn. Het meer leven vanuit de geest impliceert, dat we niet langer kiezen voor ‘controle’/’beheersing’ als (hoofd)ijkpunt , maar voor vertrouwen, vertrouwen in de wijsheid van onze Bron, dus ook in het Zelf en zo vanuit eenheidsbewustzijn, respect voor het leven, mildheid en compassie opereren.

Waar kan men terecht voor deze nieuwe spiritualiteit?

Spiritualiteit is primair een nieuw bewustzijn of nieuw denken en niet een ‘instituut’ of ‘geoliede organisatie’. Toch zijn er wel namen van groepen te noemen. Voor  Nederland (en Duitsland en Engeland) zeker. Ik noemde al enkele en tevens schrijvers of denkers, om welke zich vaak grote aantallen mensen hebben gegroepeerd. In Nederland noemde ik Hans Stolp en nu voeg ik toe Margarete van den Brink (schrijfster en kenner van de kwantumfysica) , beide te benaderen via de Stichting voor geestelijke bewustwording de Heraut (stichtingdeheraut.nl). Hen uitnodigen voor een spreekbeurt lijkt functioneel. Lezingen van Stolp trekken in kerken en zalen steeds 200 tot 300 mensen, weet ik uit eigen ervaring en de stichting heeft ook plaatselijke gesprek- en gebedsgroepen. Vanuit Duitsland adviseer ik Willigis Jaeger te benaderen of zijn vertegenwoordiger Brigitte van Baren in Nederland (resp. Benediktushof D-97292 Holzkirchen, www.willigis-jaeger.de en postbus 10 1250 AA te Laren, www.innersense.nl.)

Rondom het gedachtegoed van Jung zijn er meerdere organisaties in NL, zoals de Jungiaanse Vereniging (breed en landelijk) en het Jungiaanse Instituut (Nijmegen). Ze hebben beide prima denkers en sprekers, waarbij ik naast Kees Aaldijk vooral denk aan Tjeu vd Berk (schrijver van o.m. Mystagogie), waarbij tevens gedacht kan worden aan (de echtgenote van) Herman Wijffels. Bij het aan de Jungianen verwante Psychosynthese (workshops in het hele land en een centrum in Amersfoort) gaat het om het transpersoonlijke/bovenbewuste, dus het vermogen van elk mens  om door ontwikkeling, psychologische groei en heling het ego te overstijgen, met Piero Ferruci (‘Kracht van de vriendelijkheid’) als de huidige inspirerende voorman. Er zijn voorts in de hele wereld gespreksgroepen rondom het gedachtegoed van Jung en Campbell. Ook in Nederland, ik denk aan de regionale bij de Jungvereniging aangesloten groepen. Groepen over het gedachtegoed over Campbell zijn er in Nederland minder, nl. twee: in Amsterdam en Doesburg. (Voor de laatste hield ik in 2011 op verzoek een lezing).

Voorts zijn er op vele plekken de ‘satsangs’, ook vlakbij me in Noordwijkerhout bij Nairopa, een eind dertiger, aan huis bij zijn gezin, ook al heeft hij zijn satsangs op meerdere plekken. Hij werkt op een kantoor, was enkele jaren in een spirituele leerschool in het buitenland en spreekt nu met zijn gehoor over het goddelijke in het leven, over spiritualiteit kortom, zoals bij wijze van spreken Boeddha, Paulus, Franciscus wel deden. (Mogelijk Jezus al rondtrekkende ook).Van vrienden en andere bronnen weet ik dat er in Amsterdam meerdere ‘satsangs zijn en ook in andere plaatsen, o.m. in Delfgauw en Hillegom. Bij Nairopa, die zich zeer door het Thomasevangelie laat inspireren, er zelfs een kenner van is, wat ook in zijn website tot uitdrukking komt, was ik 3 of 4 keer. Ik vond dat spiritueel en ook antropologisch belangwekkend, gezien het feit dat ik in m’n laatste jaren aan de universiteit onderzoek deed en publiceerde op het terrein van de Religieuze Antropologie en toen,  via de VU een korte film maakte over demonen-uitdrijving in naam van Boeddha. Ik zag hoe dan ook bij Nairopa dan steeds ruim 25 mensen, die om hem heen zaten in een vloeiend, levendig en blijmoedig flitsende dialoog. En dan niet steeds met dezelfde mensen, maar in een gevarieerde aanwezigheid. Ook ‘zoekende’ buren kwamen wel langs. Ik participeer tevens in een Soefi-gespreksgroep in Katwijk, maar dat is van een andere orde, meer zoals kerken gespreksgroepen hebben. De Universele Soefi-beweging is al 80 of 90 jaar oud en heeft immers in meerdere plaatsten in het land erediensten en ook centra. De Bahai-huiskamerbijeenkomsten in diverse plaatsen in het land, ook door mij wel bijgewoond in Leiden en Oegstgeest, dragen wat meer het karakter van satsangs ,zij het dat het hier om de mystiek van een in Iran vervolgde religie gaat met een islam-achtergrond. Ze hebben ook een centraal adres. Er zijn voorts ook diverse Hindoe groepen in het land, vaak met een diepe mystiek. Yoga-groepen of trainingen zijn er overal in het land en thans redelijk ingeburgerd. De Indiase of Hindoe achtergrond lijkt vergeten. Ze lijken nu net als het chakra’s-fenomeen opgenomen in de brede spiritualiteit in Nederland. Vooral de Kundalini-yoga is bij uitstek mystiek, weet ik uit ervaring.

Boeddhistische en esoterische spiritualiteit

Er zijn voorts tevens vele boeddhistische groepen in het land, niet in de laatste plaats die van mindfulness rond de ikoon Thich Nhat Hanh, de meer dan 80-jarige Vietnamese monnik, die ten zuiden van Parijs een geweldig centrum heeft onder de naam Plum-Village, dat duizenden mensen trekt. Zijn spiritualiteit is modern en universeel, met ook christelijke elementen, maar heeft een boeddhistische en tevens Gandhi-achtige geweldloze achtergrond. In Leiden komen ze elke donderdag avond in ‘Verbum Dei’ bijeen als sangha met gemiddelde zo’n 40 personen, meest mensen die het in de kerk niet meer kunnen vinden. De spiritualiteit van de jezuiet Karl Douven, die al in de vorige eeuw christendom en reincarnatie met elkaar verbond, heeft in het noord westen van Noord-Brabant nog steeds uitstraling, niet alleen in de omgeving, dus in Haeren bij Oisterwijk (onder meer door het centrum Het Bergkristal) maar ook in delen van Eindhoven en voorts ook journalistiek via de spirituele journalist Aat Lambert de Kwant, - uit die streek afkomstig -, die mede een rol speelde bij het tot stand doen komen van Netsamen, een landelijke organisatie die spirituele groepen en individuen en het contact tussen hen coördineert via ontmoeting, dansen en dating en ook via een digitaal magazine over spiritualiteit. De Kwant doet dit tevens enigermate via het magazine Reflectie van de Vrije Katholieke Kerk, waarvan vooral Johan Pameijer een bekende publicist is. Deze esoterische kerk heeft in 10 steden gemeenten en een episcopaat en centraal kerkbestuur in Ruinen (Dr.). Vanuit het Brabantse Moorveld is er ook een sterk uitstralende activiteit gaande via het Centrum voor Attitudinal Healing met talloze workshops in het hele land, allen vanuit het gecombineerde gedachtengoed van Familie-Opstellingen, Byron Katie en The Course of Miracles. Els Thissen is de centrale figuur van dit centrum, dat tevens het aansprekende magazine ...’van hart tot hart’.. uitgeeft ( www.vanharttothart.org). Tevens noem ik hier het succesvolle werk van www.deugdenproject.nl  om in gezinnen, scholen en bedrijven de mensen te helpen leven naar hun hoogste waarden en het wezenlijke van jezelf en anderen te ontdekken door in je leven en communicatie te werken met waarden als verdraagzaamheid, geduld, zachtmoedigheid, mededogen, moed en rechtvaardigheid.

Franciscaanse en andere spiritualiteit

Ook de Franciscaanse spiritualiteit is belangrijk in dit geheel, denken we alleen maar aan de rol die Hein Stufkens met een Franciscaanse achtergrond speelde om de nieuwe spiritualiteit boven water te brengen. De secularisering gaat ook aan Franciscaanse kloosters en centra niet voorbij, maar hun Beweging blijft zich niettemin nog redelijk handhaven met een goed maandblad, met gespreksgroepen, wandeltochten, milieu-projekten, jongerenwerk en een hoofdcentrum in Den Bosch. Hun reflectiegroepen zijn er zowel landelijk als lokaal; ook in Leiden is zo’n groep. In Amsterdam en omgeving is vooral bekend La Verna (Derkinderenstraat 82), het zeer goed lopende Franciscaanse Centrum voor Spirituele Ontwikkeling, zoals zij het noemen en waarin de nieuwe spiritualiteit in workshops en lezingen alle ruimte krijgt. Dat is trouwens ook het geval in collega-centra als bijvoorbeeld De Boskant in Den Haag, De Zwanenhof (ex-klooster) te Zenderen, centrum ‘De Nieuwe Liefde’ te Amsterdam en De Hooge Berkt (een dicht bij elkaar wonende spirituele gemeenschap) in Bergeyk. En ik denk hier ook aan het bezielde gastencentrum op kasteel Slangenburg bij Doetinchem. Behalve de al genoemde ‘stadsverlichtings’-meditatie bijeenkomsten (honderden in aantal, dus van mensen die spontaan hun huiskamer er voor openstellen) van de ook in mainstreambladen serieus genomen jonge schrijver-journalist Tijn Touber, de ‘business-spiritualiteit’ van de bij Nijerode werkzame Paul de Blot; de CSR Academy, gericht op bedrijven helpen duurzaam te functioneren en zingeving aan te reiken voor werknemers (ww.csr-academy.com); de Vrije Gemeente te Amsterdam, waarin de nieuw spiritualiteit in lezingen en workshops, gespreksgroepen al jaren een podium heeft, de vereniging Osiris, (www.osirisonline.nl), die naast ontmoeting, gesprek en bezinning ook veel doet aan digitaal verspreiden van spirituele artikelen en reflecties, noem ik tenslotte nog De Nieuwe Mens met webtv’s en vele ‘fanclubs’ in allerlei steden, uitgaande van de  Spiegelogie van Willem de Ridder (willemderidder.nl).

Spiegelbeeld e.a.

Helemaal tenslotte vermeld ik dan nog de tijdschriften Spiegelbeeld (voorgekomen uit de beweging rond de recent op hoge leeftijd overleden Meilly Uyldert), PRANA, ONKRUID, Koorddanser , Volzin en de Religie&Filosofie- pagina van Trouw, welke beiden evenals, zij het in iets mindere mate, ook het magazine Het Goede Leven (verbonden met Friesch Dagblad) de laatste decennia een behoorlijke evolutie door maakten, en last but not least het ‘glossy’ maandblad Happinez, dat ondanks - of moet ik zeggen dankzij  - haar over het generaal gesproken hoog nieuw niveau van spirituele artikelen in korte tijd tot verbazing van velen een enorm succes bleek in het Nederlandse tijdschriftenwereldje. Journalist Lisette ‘tHooft, die veel ervaring opdeed in Volzin, is thans verbonden aan Happinez.  

* Dr Hans Feddema is antropoloog, oud-docent van de VU, publicist, vredesactivist, actief in De Linker Wang en voorzitter van de Beweging voor Geweldloze Kracht