Vereren of ervaren? - Nieuwe spiritualiteit als derde weg

Civis Mundi Digitaal #17

door Hans Feddema

VEREREN OF ERVAREN? - NIEUWE SPIRITUALITEIT ALS DERDE WEG

Hans Feddema

Priester Antoine Bodar voelt frustratie, nu het ‘rijke roomse leven’ er niet meer is: de tijd, dat ‘een priester nog een priester’ was, waar godsdienst nog ‘een ideaal’ en echt ‘dienst aan God’ was. En niet te vergeten waar God in zijn visie nog ‘de Heer als de gans Andere, Die boven ons in de hemelen woont, Die de eeuwige majesteit is, voor Wie wij in ontzag huiveren’ (God boven de ikken, Trouw 19-1) . Op zich begrijp ik dit verlangen naar restauratie. Ook ik herinner me tijdens m’n jeugd in een Drents boerendorpje bruisend protestants leven. Ook al drong toen tot mij als jongere door dat, naast kerkelijke regels zoals het doen van publieke boete voor in de kerk door een jong stel bij een ‘moetje’, status en soms ook afgunst er een grote rol speelde. De kerk was er vier keer zo vol als nu, maar hoe bruisend ook, er speelden niettemin kleine (machts-) conflicten, onderhuids of open.

Individualisering als bewustwording

Het was in de tijd van het zuilenstelsel, dat ik niet zou willen romantiseren. Zo was er veel sociale druk en uitsluiting. Ik ontmoette eens een Brabantse vrouw, die me zei tot haar 19de slechts in de wij-vorm te hebben gesproken. Mensen met weinig ik-bewustzijn doen vaak aan ontkenning of voelen zich speelbal dan wel slachtoffer. Je hebt pas een volledig ‘ik’ bewustzijn, als je je deelnemer van het grotere geheel voelt, de (goddelijke) werkelijkheid accepteert zoals hij is, ook die in jezelf (je innerlijke ‘ik’) en daar contact mee hebt. Individualisering, dat samenhangt met emancipatie en een niet terug te draaien proces is, helpt daar bij en doet ons indirect ook sneller bewust worden van de goddelijke vonk in onszelf.

Ik deed als antropoloog enige jaren onderzoek naar de moderne spiritualiteit via   participerende observatie , ook al bleef ik lid van de PKN (en van de Leidse Studenten-Ekklesia.) Ik had de kerk eens gediend als voorzitter van de synodale Werkgroep Zuid-Afrika en dan verlaat je die niet zo maar. Recent schreef  ik  het essay ‘De Nieuwe Spiritualiteit als Derde Weg tussen het Materialistisch Paradigma en de Kerkelijke Dogmatiek’. Anders dan Bodar ontdekte ik daarin een authentieke religiositeit en tevens grote aandacht voor emotionele heling en innerlijke groei. Ik acht dat positief. Mede ook omdat de kerk zichzelf vaak belangrijker vond dan de innerlijke reis van haar gelovigen. Ik heb in m’n boekenkast ‘De weg van het hart. Heling van de mens in emotionele bewustwording’ van Johanna C. Van Moosel van 1979 liggen, waarin zij van haar (katholieke) kerk, ideologisch weinig heel laat. Ze schetst die kerk als exponent van een rationeel, autoritair, vervreemdend christendom en ‘manlijk geloof’ waarin de kern van zelfwording via ‘voelend bewustzijn’ ontbrak volgens haar. Restauratie  als oplossing?

En in de samenleving zie ik nogal wat emotionele vervreemding. Een teken aan de wand. Bezield leven is immers niet een leer of verzameling geboden, maar inspiratie, verbondenheid, warmte, compassie of gewoon goddelijkheid, omdat God bij wijze van spreken gebeurt op het Centraal Station. Slaan de verwijten van Bodar met andere woorden niet terug op de kerk zelf, inclusief haar denken en Godsbeeld?  Het is dan ook vreemd, dat bij Bodar tevens de nieuwe spiritualiteit het te verduren krijgt. Ten onrechte meen ik. Net als Joep de Hart van het SCP pleit ik voor meer onderzoek naar deze beweging. Er heersen veel vooroordelen over dat ‘nieuwe bewustzijn’ Er bestaat onbegrip inzake hun zienswijze over het goddelijke, de (eeuwige) ziel als ons wezen, de innerlijke stem (wedijverend met die van het ego), de Kracht van de geest (en van de gedachte), eenheidsbewustzijn, synchroniciteit, de visie dat alles energie en bewustzijn is en dat er om ons een Veld is, waarin de Wet van Aantrekking geldt.

Ikkerigheid of juist niet?

Het hoofdverwijt van Bodar is, dat daar het ‘ikkerige’ troef is. Ik hoor het meer. Als ik religieuze mensen buiten de kerk deze kritiek voorhoudt, is hun reactie: ‘Onzin, eerder het tegendeel, bij ons betekent spiritualiteit juist herkenning van en verbinding met de ander. We zien in de ander ook een stukje goddelijkheid, identiek aan wat we in onszelf ontdekt of van een sluier ontdaan hebben. Daardoor kunnen we nu juist meer openstaan voor de ander en het Geheel, ook omdat het van binnenuit komt en niet vanuit een moeten van bovenaf’. Ze wijzen er op dat Jezus opriep te ‘schijnen als een licht net als een stad op een berg’, dus niet angstig of bezorgd te leven, maar in vertrouwen en geestkracht evenals Hij vanuit eenheid met het goddelijke (de Vader).

Dit alles klinkt anders dan het pleidooi van Bodar voor ‘wederkeer van het benul van de kleinheid van de mens jegens de Heilige’. Kleinheid? In m’n onderzoek hoorde ik vaak: ’De kerk is verre van een krachtcentrale, maar maakt ons klein en praat ons bovendien een schuldcomplex aan over de erfzonde, waarin we geboren zouden zijn en waaruit we onszelf niet kunnen bevrijden, iets wat ons extra klein maakt’. Het erkennen en helen van verdrongen schaduwen, zoals Carl Jung het uitdrukt, om deze zo minder te projecteren en dus minder conflicten op te roepen, was geen thema in de kerk. Dat kon ook moeilijk anders voelden ze, omdat het kerkelijke dogma immers de vergeving niet tot een religieus proces van het Zelf maakte, dus tot een innerlijke zaak van ieder mens, maar tot iets van buitenaf via de kruisdood van Jezus. Alsof God zo’n genoegdoening nodig had en alsof er überhaupt sprake is van een ‘erfzonde’. In de nieuwe spiritualiteit is, te meer nu nogal wat mensen in zelfafwijzing en angst zitten, het ontwikkelen van zelfvertrouwen en zelfliefde belangrijk. Niet om daarmee het ego te versterken, nee om zo het ware Zelf meer te kunnen doen stralen, ook in liefde en compassie naar de ander. Ik vind dat niet gek. Eigenwaarde is voor alle mensen in hun innerlijke groei van belang, ook om bij het maken van de keuzes van elke dag beter te kunnen luisteren naar de innerlijke leiding of goddelijke stem.

Beeld van God

God is intellectueel niet te vatten. Hij of Zij is, leeft als de kern van de evolutie in alles en is dus veel dichter bij dan we denken, is zelfs in ons binnenste. God is wat is, is absoluut bewustzijn, dat niet hoeft te worden gehoorzaamd of in een constructie gezet, maar slechts innerlijk kan worden ervaren als Waarheid , Vreugde en Liefde. Met verstand gaat dat niet, reden dat de Godzoeker Nietzsche God dood verklaarde, waarbij hij het had over een door theologen als Thomas van Aquino ooit ontworpen beeld van Iemand die boven Zijn wereld troont en van buitenaf oordeelt en bestemt. Een Godsbeeld, dat later ook door Calvijn is meegenomen. Bij Bodar kom ik dat Godsbeeld nu ook weer onverbloemd tegen, dus God als ‘majesteit op de troon’ en op afstand, waarbij hemel en aarde gescheiden zijn. Een Godsbeeld, dat een gespleten kijk op de werkelijkheid tot gevolg had, zoals we vroeger wel de zondag apart hielden voor een ‘bovennatuurlijke’ sfeer en door de week participeerden in het ‘aardse’. Ook hebben vorsten dit beeld gebruikt voor hun machtsuitoefening, alsof er de trits God, koning, onderdaan zou zijn. De (ex-)Franciscaan Hein Stufkens zegt terecht :’Als Godsbeelden tot goden worden en de ervaring van het mysterie plaats moet maken voor het geloof in heilig verklaarde leerstellingen over dat mysterie, dan wordt de psychische groei van mensen door de godsdienst eerder belemmerd dan bevorderd’ (Het mysterie ben jij.2006, p.48). Zoals kerkelijke persoonlijkheidstheorieën door de ontdekking van het onbewuste en van archetypische krachten aan het wankelen zijn gebracht, is er sprake van onttroning van archaïsche Godsvoorstellingen door nieuwe inzichten van de relativiteitstheorie en de kwantumfysica.

Vereren of ervaren?

Er is vandaag niettemin misschien wel meer religiositeit dan ooit, maar dan niet als vereren of als geloof in dogma’s, maar in het spiritueel willen ervaren van God, als Absoluut Bewustzijn en Liefde. Dus in hoe Hij of Zij zich voltrekt in het Leven en ook in dat ‘wat ik ben’. Het Leven wordt dan een gebed met het vermogen ons naar de kern van het Zijn te voeren. Iemand van de nieuwe spiritualiteit zei me: ‘Het Leven echt liefhebben leidt tot religiositeit’. Er is niet alleen sprake van een shift van vereren naar ervaren, en verder van theologie naar spiritualiteit, van schuld naar genegenheid, van dogma’s naar waarden en bewustzijn, van angst naar liefde, van (ver)oordelen naar vergeven, - deze shift zien we trouwens ook al van onderop in de kerken -, maar er is tevens nu breder sprake van een heel eigen en authentiek Godsbesef , dat haaks staat op dat van Bodar. Het is meer God within, waarbij het hemelse of goddelijke de innerlijke kant van de werkelijkheid is en wij er zijn om te groeien of ons ware (goddelijke) Zelf, dan wel ‘de Christus in ons’ te doen ontwaken. Engelen, demonen en zielen van gestorven geesten zwerven niet meer ergens hoog in de lucht, maar zijn onderdeel van de geest die het hele universum doordringt.

Mystiek is terug.

De mystiek is terug. Zie Ton Roumen: "De moderne mens als mysticus’, 2012. Het cynisme van Bodar hierover verbaast me. De spirituele weg naar binnen is van belang voor onze emotionele heling en is ook een Kracht tot bezield of echt leven en tevens tot verhoging van Bewustzijn. Ze is universeel en van betekenis voor de samenleving. Leidt et idee van de ‘enige ware religie’ vaak tot polarisatie, de  mystiek verbindt.

Bodar raad ik aan het gesprek met de nieuwe spiritualiteit voort te zetten en help hem graag met het vinden van mensen, die dat nieuwe denken goed kunnen verwoorden. Misschien kan hij ook iets doen met de suggestie van Joep de Hart de nieuwe spiritualiteit  (26% der Nederlanders) ook leerstoelen te doen hebben. Ik maak van de gelegenheid gebruik mijn PKN-kerk op te roepen een brede commissie in te stellen, om het gesprek aan te gaan met vertegenwoordigers van de nieuwe beweging. Nu de kerk afbrokkelt en dit teruglopen mede samenhangt met haar (ideologische) denken, haar (niet of weinig levende) leerstellingen en ook met haar Godsvoorstellingen, lijkt een gesprek met de ‘weggelopen kinderen’ opportuun.

(Dr Hans Feddema is antropoloog, oud-docent aan de Vrije Universiteit en publicist)