De kosten van corruptie en financiële misdaad en de CPI-Corruption Perceptions Index 2018

Civis Mundi Digitaal #75

door Michel van Hulten

Dit artikel gaat niet/nauwelijks over de politieman die wat toegestopt krijgt om jou een bekeuring te laten ontlopen, niet over de medisch assistent die ervoor zorgt dat je met voorrang op de wachtlijst komt om een bed en een behandeling te krijgen, niet over de gerechtsdienaar of griffier die zorgt dat je zaak van de rol verdwijnt.
Wel zal ik laten zien dat een groot aantal van dergelijke betalingen van steekpenningen, samen ook wel totaliseren in aanzienlijke bedragen. Een piramidespel waarbij de kleinste man onderaan de ladder een klein bedragje vangt, daarvan een (klein) deel aan zijn chef betaalt, die ook weer wat doorschuift naar zijn Chef. Enzovoorts. Zoals regendruppels een beekje voeden, komen al die betalingen dan mooi samen in een brede rivier van veel corruptiegeld voor de bovenbazen. Maar de echt grote zaken waarbij de bovenbazen in één klap zich honderden miljoenen toe-eigenen en hun (zeldzame) straffen en ontnemingen soms ook, gaan tot in de honderden miljoenen dollars of euro’s (terwijl ze zelf er nog flink aan overhouden), die zijn pas echt interessant en die zijn pas echt bedreigend voor onze nationale en internationale besluitvormingsprocessen.

Dit artikel gaat vooral over het grote geld!
Maar dit artikel gaat bijvoorbeeld vooral over het bedrijf dat honderden miljoenen betaalt om strafvervolging te voorkomen, of dat voor 1,4 miljard euro aan straf beboet wordt plus ontneming(en) om onrechtmatig gemaakte winst via de rechter aan de staat betalen. En daar eigenlijk helemaal geen last van heeft.

Dit artikel gaat over een wereldeconomie die in 2002/3 een omvang bereikte van 33 triljoen (12 nullen; triljoen = miljoen maal miljoen) Amerikaanse dollars en die toen - zoals de Wereldbank stelde - aan corrupte betalingen 1 triljoen kwijt was, 3%.
Nu is de wereldeconomie 70 triljoen dollar waard en als die 3% nog steeds geldt (en die inschatting klinkt bepaald niet als overdreven hoog), dan gaat het om corrupte betalingen in de orde van grootte van totaal 2,3 triljoen dollar (2300 x 1 miljard). Dat brengen die politieman, medisch assistent en kleine ambtenaar niet voor elkaar. Toch zorgen zij er wel voor dat een land gezien kan worden als corrupt, zoals bijvoorbeeld Rusland of Nigeria, of als niet-corrupt, zoals bijvoorbeeld Denemarken of Nederland. Dat ervaren wij immers elders zelf of voelen het hier niet aan den lijve.

Afgezet tegen de 1 miljard (een fractie van dat totaalbedrag van 2,3 triljoen) die in Maleisië verdwijnt  omdat een minister-president wat te goed voor zichzelf en zijn familie zorgt, is dat ineens niet zo veel meer.  Dat geldt ook voor Rusland wanneer in 2005 een jaartotaal aan omkopingsgeld vermeld wordt van 240 miljard dollars. Op dat moment gelijk aan het totale staatsbudget. Een andere bron voor Rusland geeft (ook voor 2005) een bedrag aan van 316 miljard dollars, 71 procent van het BNP. Eigenlijk niet eens zulke hoge bedragen voor een groot land als Rusland, die echter wel goed aantikken als de absolute bedragen in perspectief worden gezien van respectievelijk het staatbudget en het Bruto Nationaal Product.

Enerzijds dus zware lasten, echter in verhouding tot de totale wereldeconomie bedragen waarmee te leven valt. In elk geval weten we al dat een bank die een boete moet betalen van 775 miljoen euro[1], niet meteen omvalt. Dat bedrag is zelfs minder dan de kwartaalwinst en voor het jaartotaal van de balans speelt het al nauwelijks meer een rol. Binnen de bank (maar wel goed in het verborgene) wordt dit ongetwijfeld slechts gezien als een bedrijfsrisico dat verkeerd heeft uitgepakt. ‘Jammer’. De eventuele boete en ontnemingskosten waren mogelijk reeds ingecalculeerd voorafgaand aan de criminele handelingen waaraan dik verdiend kon worden, en de topverantwoordelijke kan gewoon blijven zitten.
Let ook op de woordkeus in het NRC-citaat weergegeven in voetnoot 1: ‘structurele overtreding van de antiwitwaswetgeving’. Ik benoem dat hierboven enkele regels hoger gewoon als wat het is  ‘criminele handelingen’. Daar kreeg de bank dan ook straf voor van de rechter. De NRC gebruikte een ‘witwassende’ woordkeus.

Een andere bank die niet omviel ook al moest recent $1,34 miljard betaald worden aan boetes en ontnemingen is de in Parijs gevestigde Franse bank Société Générale SA (SocGen), zo berichtte Richard L. Cassin, de uitgever en redacteur van het FCPA Blog op dinsdag 20 november 2018 (http://www.fcpablog.com/blog/2018/11/20/socgen-pays-13-billion-to-resolve-sanction-offenses.html). De wetsovertredingen (handelingen in strijd met sancties opgelegd betreffende Cuba, Iran en Soedan) begonnen in 2003 en duurden voort tot 2013.
Daar bleef het echter niet bij. De bank betaalde ook nog eens $95 miljoen aan het Department of Financial Services (DFS) van New York voor anti-witwas overtredingen. In juni 2018 legde het Amerikaanse Ministerie van Justitie (DOJ) nog een straf op van $565 miljoen voor wetsovertredingen in Libië waarvan de helft toekwam aan het Franse Parquet National Financier. Ook in juni moest voor vervalsing van de LIBOR-wisselkoersen $275 miljoen betaald worden aan datzelfde Ministerie van Justitie en $200 miljoen aan de Commodity Futures Trading Commission.
De RABO-bank zat ook diep in deze ‘business’[2]. De bank betaalt 774 miljoen euro[3]. De meest opmerkelijke stelling op de eigen website van RABO is nr. 6: in mijn woorden Het Bestuur wist van niks; in de eigen bank-taal: ‘Top management was neither involved nor aware of inappropriate conduct’. Mijn vertaling: ‘De topbestuurders waren noch betrokken bij noch zich bewust van ongepast gedrag’. Een gevalletje van ‘horen, zien en zwijgen?’

Afgezien van de geldstraffen kreeg de SocGen van de Fed (Federal Reserve Board) de verplichting opgelegd een intern programma te lanceren om wereldwijd ervoor te zorgen dat binnen de bank het gedrag in overeenstemming komt met de regels. (Merkwaardig! Die verplichting is er toch ook zonder dat de rechter die specifiek nog eens een keer moet opleggen?). De bank mag ook personeel dat betrokken was bij deze criminaliteit niet in dienst houden of opnieuw in dienst nemen, of hen vasthouden als consultant of contractant. En de Bank zegde toe de Fed en andere betrokken instellingen te helpen bij onderzoek naar personen betrokken bij de misdragingen.[4] Ook de RABO-bank belooft beterschap.
Het U.S. Treasury’s Office of Foreign Assets Control (OFAC), ook betrokken bij de afwikkeling van al deze zaken betreffende de bank, legde vast dat SocGen vrijwillig zelf gekozen had voor het publiek maken van de opgelegde straffen.

De CEO (Chief Executive Officer) van de SocGen, Frédéric Oudéa, erkende de tekortkomingen die bekend werden met al deze straffen en regelingen en meldde tevens dat samen was gewerkt met de autoriteiten ter oplossing van deze zaken. En ‘zich uitsprekend over de toekomst’ zei hij ‘ons doel is een betrouwbaar partner te zijn’. (Het zal toch niet waar zijn).

Wordt onze beeldvorming van corruptie bepaald door deze enorme bedragen, of wordt het gedragen door de WB-melding vanuit Mexico dat ‘gemiddelde zakenkosten door corruptie met acht procent omhooggaan?’ Of een gelijksoortig gegeven afkomstig uit Oeganda dat ‘gemiddeld elk huishouden 6,9 procent van het inkomen aan corrupte betalingen kwijt is?’ Dan gaat het wel om betrekkelijk kleine bedragen (‘petty corruption’ – ‘peanuts’) per huishouden, maar wel om zeer veel huishoudens en dus uiteindelijk om veel geld.
Het is voor mij duidelijk dat de zogenaamde ‘kleine corruptie’ ongetwijfeld het meeste bijdraagt aan de ‘beeldvorming’ van corruptie. Dat is wat in de publieke opinie doordringt, ‘iedereen voelt het direct in de eigen portemonnee’. En omdat iedereen het ziet en voelt komt het dan in de ‘perceptions’-index. Dat de bank zich misdraagt gebeurt op afstand, haast onmerkbaar voor de om zijn opinie gevraagde medeburger. Bovendien, die bankier kom je nooit tegen. ‘Naming and shaming’ helpt dus niet.

Corruption Perceptions Index
https://www.transparency.org/news/pressrelease/transparency_international_to_launch_corruption_perceptions_index

Op 29 januari 2019 zal Transparency International (het internationale secretariaat in Berlijn) de editie 2018 publiceren van de Corruption Perceptions Index (CPI-2018). Reden genoeg om alvast even vooruit te kijken, al was het maar om kennis te nemen van de score die Nederland nu behaalt en die de basis levert voor de plaats die Nederland krijgt in de 2018-wereldranglijst van rond 175 landen.
Het is nu al voorspelbaar dat Nederland wel weer zal behoren tot de besten zoals dat steeds het geval is geweest in alle vorige edities. De ING witwaszaak zal daar weinig aan veranderd hebben, noch is te verwachten dat Nederland daalt op de CPI-lijst vanwege de publicatie van ‘Vriendjespolitiek, fraude en corruptie in Nederland’ door Bart de Koning[5]. De score die Nederland behaalt bij TI weerspiegelt niet ‘de  honderden grote en kleine fraudezaken die Nederland geteisterd hebben en nog teisteren’. Die fraudezaken worden wel gezien en beschreven door Bart de Koning, maar kennelijk niet door de informanten die TI rechtstreeks dan wel onrechtstreeks informeren over hun ‘percepties’ van corruptie. En beïnvloeden dus niet de Nederlandse score. Hoera, Nederland is vrijwel corruptie-vrij.

Die scores worden opgebouwd uit de gerapporteerde resultaten van tussen de tien à vijftien verschillende wereldwijde onderzoekingen die zich richten op het vaststellen van aanwezigheid van corruptie in vrijwel alle landen van de wereld. Die bronnen maken elk voor zich een score-ranglijst. In die onderzoekingen worden mensen benaderd met vragen (‘surveys of businesspeople and expert assessments’ in de TI-toelichting op de CPI-2017) die gericht zijn op hun eigen ervaringen en gedachten over de aanwezigheid van corruptie in hun naaste omgeving en hun opvattingen over hoe dat elders ligt. Vandaar ook het woord ‘percepties’ in de naam van de CPI. De TI-scorelijst is uitdrukkelijk niet gebaseerd op feiten. De rapportage door TI laat daarover geen enkele twijfel toe. TI zegt het zelf.

Het ontbreekt ons kennelijk aan bekendheid van ‘corrupte hardwerkende Nederlanders’ (onderwijzers, ziekenbroeders, ambulancechauffeurs, enz., en niet te vergeten wethouders en kleine ambtenaren) die met kleine corrupte bedragen al tevreden kunnen worden gesteld, en die zouden kunnen bijdragen aan een beeldvorming over Nederland als corrupt land, terwijl we genoeg corruptie zien passeren via banken (het ‘witwassen van miljarden door ING’) en brievenbusfirma’s (louche transacties in allerlei belastingparadijzen) die ook niet wordt opgemerkt en vermeld door de informanten die betrokken zijn bij de onderzoekingen naar corruptie waarvan de rapportages bijdragen aan de CPI-berekeningen.

Het wordt overigens steeds onbegrijpelijker dat de Corruptie Percepties Index, die nu al sinds 1995 jaarlijks wordt gemaakt en gepubliceerd, en waarvan vrijwel alle academische onderzoekers van het corruptie-verschijnsel in de wereld vinden dat die index niet deugt, toch blijft uitkomen en zijn grote invloed blijft behouden op beleid en bestuur.

De reputatie-schade in wetenschappelijke kring die Transparency International (TI) oploopt doordat het dit onvolwaardig product blijft maken en publiceren, wordt kennelijk voldoende goed gemaakt door de voordelen die TI geniet als organisatie die hier achter zit. Des te meer onbegrijpelijk omdat het welbekende TI als Niet-Gouvernementele Organisatie (NGO) dit niet nodig heeft omdat het overigens zeer veel welverdiende achting in de wereld geniet voor de wijze waarop het zich inzet in de strijd tegen corruptie en voor integriteit.

Die voordelen zijn dan voornamelijk de publicitaire aandacht die TI verwerft met de CPI in de media (het wordt beschouwd als het ‘vlaggenschip’ van de TI-activiteiten), en de waardering van landen, politici,  regeringen en bedrijven die er wel in geloven, al is het maar omdat ze hoog genoeg op de lijst staan. Die waardering blijkt o.a uit de financiële steun die komt van regeringen (o.a. Nederland) en enkele grote bedrijven (o.a. Shell), zonder welke TI niet zou kunnen voortbestaan. Hoe ‘corrupt’ is eigenlijk deze samenhang tussen classificering en financiering?

Omvang van corruptie, weten we of gissen we de kosten?
Voor velen staat vast dat Nederland en de Nederlanders vrijwel ‘corruptievrij’  zijn. De goede plaats die Nederland jaar na jaar binnen de CPI verkrijgt is daarom voor hen dan ook een bevestiging van wat ze toch al graag geloven dan wel menen te weten. Maar met vele vakgenoten die ook het corruptieverschijnsel in de wereld bestuderen, ben ik het eens dat de CPI niet serieus genomen kan worden. De wetenschappelijke onderbouwing van het verzamelen van de gegevens, en de methodiek die is ontwikkeld om uit die gegevens tot een kwalificatie per land en een daaruit resulterende rang-volgorde te komen, is daarvoor te amateuristisch om niet te zeggen ‘vooringenomen’. Ik noemde het zelf ‘scientifically not defendable, it is fake’, zie mijn artikel uit 2012.[6] Dat ik uiteraard vóór publicatie ook toezond aan het TI-secretariaat in Berlijn met het voorstel erop te reageren en samen te publiceren dan wel zo goed te reageren dat het mij zou nopen mijn conclusies te herzien. Een antwoord kwam nooit binnen.

Maar die rangorde wordt wel nu eenmaal gemaakt en heeft grote invloed op de politieke besluitvorming en het beleid zoals dat met betrekking tot corruptie wordt uitgevoerd. Een hoge plaats in de CPI-rangschikking rechtvaardigt immers aan corruptiebestrijding wat minder prioriteit te geven en dat komt bestuurders dikwijls maar wat goed uit. De hooggeplaatsten zijn immers toch al genoeg ‘corruptie-vrij’?

Omdat zij goed scoren worden zij ook dikwijls als ‘rolmodel’ gebruikt om anderen, landen en bestuurders c.q. machthebbers, die als meer-corrupt te boek staan, voor te houden ‘wordt zoals wij, dan verdwijnt ook bij u het corrupte handelen’.

Bronnen van kritiek
Voor mijn kritiek op de wijze waarop jaarlijks de nieuwe CPI wordt samengesteld, verwijs ik naar mijn eerdere artikel gepubliceerd in het e-magazine Civis Mundi #16 van januari 2013 onder de titel Corruption Perceptions Index: Onverantwoord klasseren van ‘corruptheid’ van landen. [https://www.civismundi.nl/index.php?p=artikel&aid=1998.] De volledige verantwoording voor dit artikel in Civis Mundi is te vinden in het Engelstalige < 070131, CPI-analysis and comments (final) zie > file:///C:/Users/mvanh/Downloads/CPI%20analysis%20and%20comments%20(final).pdf  en later nog een keer uitgewerkt en aangevuld – nadat TI pretendeerde dat de onderzoeksmethodiek aanzienlijk verbeterd was tussen de edities van 2011 en 2012 – in http://www.corruptie.org/the-new-cpi-2012-by-ti-scientifically-not-defendable-it-is-fake/ ]. Van die verbetering vond ik overigens geen spoor, behoudens dat in de score-aanduiding per land de komma een cijfer naar rechts is verplaatst waardoor bijvoorbeeld de score ‘8,1’ nu luidt ‘81’.

Rijkdom
Het resultaat in de vorm van de ranglijst van landen die jaarlijks gepubliceerd wordt, komt een aantal ‘rijke landen’ in de wereld goed uit. Zij staan steeds bij de beste tien (ook Nederland). De vraag is dus ook gerechtvaardigd: heeft die rijkdom invloed binnen de gekozen methodiek? Met andere woorden: geeft de CPI eigenlijk een rangorde aan voor ‘rijkdom’ en niet voor ‘corruptie’?Die vraag is des te meer gerechtvaardigd omdat ‘rijk’ en ‘arm’ duidelijk voorspellende factoren zijn bij het constateren van corruptie. Ziehttps://globalanticorruptionblog.com/2018/03/20/adjusting-corruption-perception-index-scores-for-national-wealth/#comments. En het is ook hoogstwaarschijnlijk correct te vermoeden dat rijken gemakkelijker de kosten van corruptie kunnen dragen dan armen.
Ook Matthew Stephenson, Professor of Law, Harvard Law School, en vrijwel dagelijks de blogschrijver op FCPA-blog (Foreign Corrupt Practices Act), beredeneert (zie: https://globalanticorruptionblog.com/2018/03/20/adjusting-corruption-perception-index-scores-for-national-wealth/) dat het ‘per capita BNP’ de sterkste voorspeller is van de ‘corruptie-perceptie’, het ‘bedachte’ corruptie-niveau van een land. [Zie voor al zijn blogs en posts Matthew Stephenson, → https://globalanticorruptionblog.com/author/mstephen404/[7]].

Gelukkig zegt Transparency International dit ook zelf, ik citeer noot 2 op de titelpagina van het 2^e CPI-rapport (editie-1996, daarna vele malen herhaald in volgende edities). Daar staat uitdrukkelijk dat de CPI ‘geen vaststelling is van het niveau aan corruptie dat in enig land bereikt wordt.’ (‘Score´96 relates to perceptions of the degree of corruption - as seen by business people’[8]). Het geeft niet meer aan dan wat mensen die werken voor publieke en private multinationals erover denken (minder voorzichtig gezegd staat er dus dat het CPI-rapport de ‘hersenspinsels’ weergeeft van die werkers voor multinationale instellingen van overheid en bedrijfsleven): ‘is perceived’ zijn de kernwoorden die van belang zijn in dit citaat[9].

Hoge bedragen
Meldingen van de omvang van het verschijnsel ‘corruptie’ in onze rijke maatschappij en economieën zijn er genoeg. De TI-President meldde in 2012 dat Duitsland in dat jaar aan corruptie 250 miljard euro verloor. Iets eerder, in 2011, stelde echter Mw. Cecilia Malmström, Europees Commissaris belast met Binnenlandse Zaken (dat is inclusief de strijd tegen corruptie en het hoeden van integriteit) dat ‘corruptie aan de Europese economie jaarlijks zo’n 120 miljard euro kost’, uiteraard met corruptie-variaties per land in omvang en intensiteit. De door Mw. Malmström verstrekte informatie is nogal strijdig met de informatie verstrekt door de TI-President (corruptiekosten half zoveel, en dat voor geheel Europa, en niet alleen Duitsland). Een hooggeachte onderzoeker van de zogenaamde ‘schaduw-economie’, professor Friedrich Schneider (Universiteit Linz, auteur van het Handbook on the Shadow Economy, ISBN 978 1 84844 335 8[10]), berekende (let op: ook niet ‘nam waar’) ook dit bedrag van 120 miljard euro, maar bij hem gaat het dan over alle zwarte (criminele) en grijze (niet geadministreerde) delen van de economie. Daarvan is slechts een deel als corruptie aan te merken.

De inschatting van de Europese Commissie dat corruptie aan de Europese economie 120 miljard euro per jaar kost wordt ook gedekt door inschattingen als die van de Internationale Kamer van Koophandel (ICC), Transparency International (TI), de VN, en het World Economic Forum (WEF), dat corruptie suggereert ten bedrage van 5% van het Bruto Binnenlands Product (BBP) op wereldschaal.[11]
De Commissie nam echter alleen in aanmerking verlies aan belastinginkomsten en gemiste investeringen, en hield geen rekening met andere indirecte kosten. Enkele jaren later, in 2015, verschijnt een nieuwe studie The Cost of Non-Europe in the area of Organised Crime and Corruption In-Depth Analysis aangevraagd op 7 september 2015 door de Coördinatoren van het Europese Parlement-‘Committee on Civil Liberties, Justice and Home Affairs (LIBE)’.
Zie voor de tekst van dit rapport: http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/IDAN/2016/558779/EPRS_IDA%282016%29558779_EN.pdf

Deze tekst leunt op onderzoek door RAND Europe, het Centre for European Policy Studies (CEPS) & Optimity Advisors, en Prof. Federico Varese.

Deze ondersteunende onderzoekingen leiden tot de schatting (opnieuw dat woord!) dat het verlies van de Europese economie gesteld kan worden op een bedrag tussen de 179 en 990 miljard euro in BBP per jaar. Zo wordt het althans aangegeven in de samenvatting van het rapport. Dat is wel wat simpel, want doorlezend blijkt even later dat de auteurs drie scenario’s hebben uitgewerkt die als resultaten/schattingen voor de economische schade geven (1) tussen 870 en 990 miljard euro, (2) tussen 179 en 256 miljard euro en (3) tussen 218 en 282 miljard euro. Uit deze getallen het laagste en het hoogste bedrag nemen en die presenteren als de marge waarbinnen het bedrag moet liggen, is wel voor discussie vatbaar. Wel kan in elk geval geconcludeerd worden dat alle genoemde bedragen aanzienlijk hoger liggen dan de eerdere schatting van 120 miljard euro.

Recente groeiende belangstelling voor corruptie

Als we enkele decennia in de tijd teruggaan dan kunnen we constateren dat er nog nauwelijks belangstelling was voor het corruptie-verschijnsel. De International Chamber of Commerce (ICC) was eigenlijk de eerste, die had er al belangstelling voor in de 80-er jaren van de vorige eeuw. Het ging toen vooral om de kwalijke werking die corruptie had op de vrije markt, ‘het verstoorde de vrije marktwerking’. Het eerste grote onderzoek binnen UNDP (het Ontwikkelingsbureau binnen de VN-organisatie gevestigd in New York) vond pas plaats in 1984. Die organisatie werd aanvankelijk met name gemotiveerd corruptie te bestrijden omdat daardoor ‘ontwikkelingsgeld verloren ging en schade werd toegebracht aan ontwikkelingsprocessen’. De Wereldbank wilde er toen nog niet van weten, haar belangstelling begon pas midden 90-er jaren van de vorige eeuw omdat ‘corruptie de best mogelijke kwaliteit van besturen in de weg stond’. De Bank constateerde wel al in 1994 voor de gehele wereld dat de totale waarde aan betaalde steekpenningen 50 miljard dollar bedroeg, een constatering die via een melding van 400 miljard dollar  in 2000, omhoog ging naar één triljoen (duizend miljard) Amerikaanse dollars in 2004.

Vanaf 1995 publiceerde TI al de CPI. Het is alleszins redelijk te veronderstellen dat als het totaalbedrag zo stijgt dat er dan ook wel iets zal veranderen aan de samenstelling en de rangorde van de landen op de lijst. Een groei naar het 20-voudige voor het totaal zonder veranderingen in de rangorde zou immers betekenen dat de ver-20-voudiging gelijkmatig gespreid over alle landen optrad, en dat is niet aangetoond. Evenzogoed kan ook al eerder de omvang en waarde van het corruptie-verschijnsel zo hoog geweest zijn, en bleef onveranderd, aanvankelijk niet opgemerkt omdat er niet naar gezocht werd.

Een triljoen dollars (twaalf nullen) in 2004
Het bedrag van 50 miljard dollar werd aanvankelijk door de Wereldbank herhaaldelijk gebruikt, hierin gevolgd door UNDP. Dat het weleens 1.000 miljard (1 triljoen) zou kunnen zijn werd door de Bank voor het eerst gepubliceerd in haar maandelijkse ‘Newsletter’[12] in 2004 onder de titel ‘the costs of corruption’.

Vanzelfsprekend is dat ik benieuwd was naar de achtergronden van deze snelle stijging in de schattingen dan wel berekeningen betreffende de omvang van het corruptieverschijnsel in de wereld. Ik informeerde bij Peter Eigen, de TI-president in Berlijn, en bij Dani Kaufmann van het Wereldbank Instituut in Washington. Eigen verwees mij naar de Bank als bron, en Kaufmann (van de Bank) verwees naar een nog te verschijnen studie.[13]

Dat leidde tot vervolg-correspondentie met Kaufmann per e-mail op 6 en 7 september 2005, waarbij ik het artikel ontving dat geleid had tot de publicatie in de Newsletter. Hij gebruikt in zijn bewoordingen - zoals meteen hierna weergegeven - het woord ‘estimation’ (schatting) en vermeldt dat duizenden antwoorden van bedrijven en huishoudens in een survey-onderzoek verzameld zijn om tot conclusies te kunnen komen. Hij geeft ook aan dat het resultaat van één triljoen (1000 miljard)  binnen een marge past ‘tussen 500 en 1200 miljard dollar’ (en een marge is eigen aan een ‘schatting’). Uit die ‘duizenden’ is vervolgens het wereldcijfer geëxtrapoleerd.[14]
Ik was uiteraard niet gecharmeerd van de enorme marge zoals aangeduid en vond alleen een beetje troost in zijn verwachting dat naarmate er meer gegevens beschikbaar zouden komen, de marge kleiner zou kunnen worden.

‘The estimation approach is simply based on extrapolating from thousands of survey responses from firms and households on bribes paid, which implies that we get an estimate for procurement bribes from firms and also other types of bribes, from firms and households. The trillion dollar estimate is obviously subject to a margin of error, it could be somewhat less or more. […] We are obtaining new enterprise data to try and have an estimate subject to less margins of error (yet they will remain) - - the sense is that an estimate ranging between 500bn -1.2 trillion may be appropriate given data so far, but as we obtain more it may be possible to narrow the range further and thus have a better estimate, which is why we will finalize a draft only in the (near) future’.

Ik vond het al een hele verbetering dat de Wereldbank in haar survey met haar  vraagstelling ging naar ‘bedrijven en huishoudens’ en niet zoals TI vertrouwde op informatie opgehaald bij ‘zakenlieden, experts en journalisten’. Ook het direct benaderen van informanten in plaats van te werken via de rapportages van onderzoekswerk gedaan door anderen is positief te waarderen als we echt willen weten wat er eigenlijk aan de hand is.

Op de Wereld Bank website was te vinden dat het bedrag van $1 triljoen was berekend op grond van economische gegevens voor het jaar 2001-2002, en dat dit overeen kwam met een geschatte omvang van de wereldeconomie op dat moment van net iets meer dan US$30 triljoen, en dat verduistering van publiek geld noch diefstal van publiek bezit inbegrepen was.[15] Slechts 3 procent van de wereldeconomie betaald in de vorm van steekpenningen, het klonk nogal waarschijnlijk.

Rusland
Voor hen die blijven twijfelen aan de betrouwbaarheid van het één triljoen dollar-bedrag (omdat ze het wel erg hoog vinden), voeg ik hier toe informatie gegeven door Aleksander Bouksman, Plaatsvervangend Procureur-Generaal van Rusland. Hij verklaarde in november 2006, bij de publicatie van het CPI-2006 rapport door Transparency International (dat Rusland classificeerde als nummer 121 ex aequo met acht andere landen), dat in zijn land het totaal betaald aan jaarlijkse steekpenningen rond 240 miljard dollar bedraagt, ongeveer even veel als het totale staatsbudget, en ook gelijk aan een kwart van de Wereld Bank schatting voor de gehele wereld. Dit gegeven alleen al maakt het des te waarschijnlijker dat de 1triljoen voor de gehele wereld een correcte schatting is en zelfs mogelijk dat het een onderschatting is.

Kaufman waarschuwde[16] echter dat ‘een totaal voor alleen Rusland van 240 miljard dollar - “hoewel het hoog lijkt” - dat een nieuwe studie die een schatting maakt van corruptie in Rusland (Satarov en Levin, 2005[17]), indien bevestigd, duidt op een aanzienlijk hoger wereldtotaal aan corruptie en een jaarlijks bedrag voor Rusland schat op ruim US$316 miljard, of 73 procent van het Russische GDP. Zelfs als deze bedragen overschattingen zouden zijn en het getal voor Rusland navenant lager, dan nog zou het wereldcijfer aanzienlijk het jaarbedrag van US$1 triljoen te boven kunnen gaan.’

China
Associated Press van 17 juni 2011 liet op basis van een rapport van de Chinese Centrale Bank weten dat tussen 16 en 18 duizend Chinese ambtenaren en bestuurders van staatsbedrijven sinds midden negentiger jaren $120 miljard hadden gestolen en gevlucht waren met 800 miljard yuan ($123 miljard) naar ‘hoofdbestemming de VS’, en daarnaast genoemd ‘Australië, Canada en Holland’. Zij maakten daarbij gebruik van ‘offshore bankrekeningen en investeringen zoals immobilia en collectors’ items verhuld als zakelijke transacties door particuliere bedrijven op te zetten’.
Niet zo mooi dat ‘Holland’ er ook bijstaat! In hetzelfde persbericht werd meegenomen[18] dat in het grootste corruptieschandaal dat China in 2008 trof, de hoogste partijbaas van Shanghai veroordeeld was tot 18 jaar gevangenisstraf.

Oeganda en Mexico
Eerder al publiceerde de Wereld Bank als een betrouwbaar gegeven dat in Oeganda gemiddeld elk huishouden 6,9 procent van het inkomen aan corrupte betalingen kwijt is, en dat de kosten van zaken doen in Mexico ongeveer 8 procent hoger liggen door het (moeten) betalen van steekpenningen.

Singapore
‘De econometrist Shang Jin-Wei van de Harvard-universiteit doet onderzoek naar het effect van corruptie op buitenlandse investeringen. Hij stelt dat als de corruptie in Singapore zou toenemen tot het peil van Mexico, dan zou dat op hetzelfde neerkomen als een verhoging van het belastingtarief voor buitenlandse investeerders met tenminste 21 procent.’[19].

Corrupte regeringen
De Wereld Bank schat dat corrupte regeringen per jaar $20–$40 miljard stelen van ontwikkelingslanden; en dat slechts $5 miljard in de jongste 15 jaar is teruggegeven aan die landen[20].

Nederland
Nederland komt goed uit een op corruptie en georganiseerde misdaad gerichte studie die verricht is op instigatie van het Europese Parlement.[21]
Aan de samenvatting ontleen ik de volgende paragraaf over Nederland (zie p. 20 voor Engelstalige tekst[22]).

‘Nederland wordt al vele jaren gezien als een van de minst corrupte landen ter wereld. De georganiseerde misdaad in Nederland kan worden gezien als ‘transit-gerelateerd’, verwijzend naar illegale handel en smokkel van goederen en diensten, profiterend van de rol die het land speelt als belangrijk logistiek centrum. Op laag hiërarchisch niveau en met lage frequentie komt politie-corruptie en informatie-lekken voor gerelateerd aan verdovende middelen. Hoewel landelijke politici en de rechtspraak als niet-corrupt worden gezien, op het niveau van lokaal bestuur en administratie is witteboordencriminaliteit een blijvertje (in de bouw in het bijzonder). Enkele bestuurders erkennen evenwel dat handhaving dikwijls niet  robuust is en de opsporing van corruptie laag, dit wordt toegeschreven aan de aanwezige perceptie van een laag corruptie-niveau.’ (cursief nadruk toegevoegd door MvH).

Die laatste paar woorden in dit citaat zijn van grote betekenis. Ze bevestigen ook mijn inzicht dat het bestaan alleen al van de CPI op zijn ondeugdelijke grondslag schade toebrengt aan de strijd tegen corruptie omdat door de slechte onderzoeksmethodiek waar de rangorde uit voortkomt, ten onrechte de indruk wordt gewekt dat een aantal rijke landen ook vrijwel corruptie-vrij zijn. Bestuurders maken daar graag gebruik van.

12 miljard per jaar?
Ook voor Nederland bestaat er een brede marge waarbinnen voor corruptiekosten een maat wordt aangegeven. In 2011 - stelde de voorzitter van de Nederlandse afdeling van TI, Paul Arlman, dat er in NL geen of nauwelijks onderzoek is gedaan naar feitelijke corruptie. In het verlengde van die constatering merkte hij op dat als we kijken naar het VK daar (volgens de accountantsfirma PwC) zo’n 4% van de economie  opgaat aan frauduleuze transacties. ‘Als we dan ervan uitgaan dat NL twee keer zo eerlijk is, dan valt dus het cijfer van 12 miljard euro uit de bus, te weten 2% van het BBP’. Hij onderstreepte overigens voor die aanname  geen enkele feitelijke basis te hebben. Ook in zijn constatering schuilt de omvang van de corruptie binnen de totale frauduleuze financiële transacties. Een stevig bedrag is het in elk geval.
Zijn constatering dat ‘in Nederland geen of nauwelijks onderzoek is gedaan naar feitelijke corruptie’ [cursief door MvH] is denk ik achterhaald. Dat kon nog gesteld worden in de laatste decennia van de vorige eeuw, maar sindsdien wordt er in steeds toenemende mate door steeds meer onderzoekers gezocht naar de feiten. En die worden in toenemende mate gevonden. Ook dat maakt de CPI steeds meer tot een sta-in-de-weg. Kon in 1995 nog verdedigd worden dat de opstellers van de CPI afgingen op de gedachtenspinsels van voornamelijk bedrijfsgeoriënteerden (‘zakenlieden, experts en journalisten’), voor het vaststellen van de omvang van corruptie nu, zijn zoveel feiten beschikbaar en bereikbaar dat andere methodieken gebruikt kunnen worden om die feitenkennis bij elkaar te brengen en te pogen vast te stellen wat de huidige omvang van corruptie is.

Al betrekkelijk vroeg (vergeleken met andere landen en internationale organisaties) pikte Buitenlandse Zaken op dat er met corruptie toch wel iets aan de hand was waaraan aandacht geschonken diende te worden. Al had dat weinig te maken met ‘kwaliteit van bestuur’ in het buitenland, zie met name de laatste zin in het hier volgende “Fact sheet” uit mei 2001 van ons eigen ministerie van Buitenlandse Zaken, dat spreekt van “Verwoestende effecten” van corruptie:

De effecten van corruptie zijn heel lang onvoldoende belicht met als gevolg: verspilling van hulpbronnen, verkwanseling van de belangen van een meerderheid van de bevolking, het opjagen van de kosten voor ondernemers. Voorts bevordert corruptie de georganiseerde misdaad, ondermijnt het de rechtshandhaving, leidt het tot een verlies van vertrouwen in de staatsinstituties en zorgt het voor apathie en cynisme bij de bevolking. Functionarissen, van de laagste ambtenaren tot en met de hoogste autoriteit, doen hun eigenlijke werk niet meer, omdat zij het te druk hebben met verrijking van zichzelf. Corruptieactiviteiten ondermijnen op den duur de staatshuishouding, het investeringsklimaat en de democratie. Investeerders worden afgeschrikt. Zakendoen met landen waar corruptie schering en inslag is, wordt immers steeds duurder in plaats van goedkoper”.[23]

De laatste zin maakt duidelijk dat de corruptie door het ministerie vooral, zo niet uitsluitend, gezien werd als een verschijnsel dat elders voorkomt. Van ‘export van corruptie’ had men nog niet gehoord en de verantwoordelijke minister had er alleen mee van doen buiten onze landsgrenzen. En het werd kennelijk voornamelijk gezien als schadelijk voor onze handel.

Amerikanisering
Een zeer belangwekkende publicatie over meldingen en afdoening van corruptie in Nederland kwam uit in 2018[24] : Amerikanisering van corruptiebestrijding. Buitengerechtelijke afdoening en andere tendensen in de handhaving van anticorruptiewetgeving door F. Haijer, LL.M. en mr. dr. E. Sikkema.

Het artikel begint al met een opvallende ‘inleiding’. In klare taal wordt gesteld dat Nederland al vele jaren vervolging van grensoverschrijdende corruptie had laten lopen. Bovendien zien we dan ook nog eens om hoe grote bedragen het daarbij kon gaan. Maar gelukkig, ook wordt geconstateerd dat Nederland als ‘niet-handhaver’, begon te veranderen in een land waar gehandhaafd werd.

‘Inleiding
‘In de jaren  2014-2017 heeft in Nederland een grote omschakeling plaatsgevonden op het terrein van de handhaving in buitenlandse corruptiezaken. Hoewel het omkopen van een buitenlandse ambtenaar al langer strafbaar was (zie art.178a lid 1 Sr)[25],  werd Nederland tot 2014 geclassificeerd als een ‘niet-handhaver’ door Transparency International en de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OECD)[26].
Er had tot die tijd nog nooit een veroordeling of transactie voor buitenlandse corruptie plaatsgevonden. In 2014 kwam daar verandering in, toen het OM een transactie van 240 miljoen euro afsloot met SBM Offshore voor omkoping in Brazilië, Angola en Equatoriaal Guinea. Dit bedrag bestond voor 40 miljoen euro uit een ‘boete’ en voor 200 miljoen euro uit een ontneming van het wederrechtelijk verkregen voordeel.[27]  In 2016 volgde Vimpelcom, met een transactie van bijna 400 miljoen euro voor omkoping in Oezbekistan. Dit bedrag bestond voor 100 miljoen euro uit een ‘boete’. Tegelijkertijd werd door Vimpelcom met de Amerikaanse autoriteiten een schikking voor precies hetzelfde bedrag getroffen[28]. Takilant, een brievenbusfirma die was opgericht met als doel deze omkoping te faciliteren, werd bij verstek veroordeeld tot een boete van 1,6 miljoen euro en een ontneming van wederrechtelijk verkregen voordeel van 123 miljoen euro.[29] Een transactie met TeliaSonera, bij dezelfde omkoping betrokken als Vimpelcom en Takilant, volgde in 2017[30]. Dit betrof wederom een schikking van honderden miljoenen en er was weer nauwe samenwerking met de Verenigde Staten van Amerika (VS).’                                      [lees vooral het hele artikel!]

[https://www.academia.edu/37626856/Amerikanisering_van_corruptiebestrijding_Buitengerechtelijke_afdoening_en_andere_tendensen_in_de_handhaving_van_anticorruptiewetgeving ]

Niet in geld uit te drukken kosten van corruptie
Uit het voorgaande is al duidelijk dat feiten vaststellen met betrekking tot corruptie al een heel moeilijke opgave is. Daardoor ook is het moeilijk, vrijwel onmogelijk, exacte bedragen te noemen die corruptie ons kost. Wat we zeker weten is dat veel geld omgaat in corrupte transacties en dat we dat geld dan kwijt zijn, en er maatschappelijk gezien niet meer betere doeleinden kunnen dienen.

De huidige  veroordeling van corruptie heeft nog steeds weinig te maken met de ‘zachte’ schades  die corruptie berokkent, hoe belangrijk die ook zijn en hoe zeer juist hierop gelet zou dienen te worden.

Het gaat veelal nog steeds vooral om de direct economische kostencomponenten van corruptie.
Verstoring van de zakelijke besluitvorming, ‘de markt’ beslist niet meer, afspraken en vriendjespolitiek komen ervoor in de plaats, beslissingsmacht wordt verkeerd gebruikt.

Goederen en diensten kosten meer dan nodig is of zijn van mindere kwaliteit of minder omvangrijk dan we zouden mogen verwachten voor de prijs die betaald wordt.

Meer en meer wordt beseft dat corruptie een marktverstorende, in plaats van een markt-bevorderende werking heeft. Niet de beste producent wint, niet het beste product wint, maar degene die bereid is het meeste ‘af te schuiven’. Die extra betalingen komen uiteraard toch ergens op de rekening terecht en betekenen macro-economisch gezien een last, hoewel ze bedrijfseconomisch bij kunnen dragen tot de afzetbevordering van een bepaald product en voor het betreffende bedrijf kunnen bijdragen tot bevordering van de werkgelegenheid. Op de korte termijn betekent dat meer winst, op de lange termijn altijd verlies, in elk geval voor de economie als geheel, maar ook voor de individuele bedrijven die zich staande moeten houden in een concurrerende markt door met smeergelden marktaandeel te behouden en te vergroten. Dat gaat uiteindelijk altijd fout: smeergelden vertonen de neiging op te lopen (vergelijk met chantage!) en inzicht ontbreekt in wat de concurrentie doet.

Uiteindelijk worden de kosten van alle corrupt gedrag betaald door òf de consument die deze kosten terugziet komen in zijn aankopen, òf door de belastingbetaler die de extra kosten voor de publieke kas op zijn belastingbiljet ziet terugkomen. ‘Smeergeld’ of de ‘bruine envelop’ zijn mogelijk slechts het kleinere deel van de kosten die wij allemaal samen dragen.
De ‘maatschappelijke rekening’ is zo mogelijk nog moeilijker op te maken als de financieel-economische rekening.

Algemeen wordt erkend dat corruptie uiterst schadelijk is voor mens en maatschappij:

-          het ondergraaft de maatschappelijke moraal,

-          het schaadt de sociale en economische rechten van armen en zwakken,

-          het ondermijnt de democratie,

-          het ontkent wet en recht, de basis van elke beschaafde natie,

-          het vertraagt ontwikkeling, en

-          het berooft iedereen van de voordelen van vrije concurrentie.

Deze kosten uitdrukken in geldbedragen is vrijwel onmogelijk. Ik begin er nu dan ook niet aan.

Dr. Michel van Hulten, 31 december 2018

Buitenplaats 49, 8212AB Lelystad, Nederland, 0031-320 221 279, michel@vanhulten.com

www.corruptie.org