Spanjestrijders

Civis Mundi Digitaal #84

door Machteld Roede

Het is de tijd van het herdenken van de strijders voor onze vrijheid, onze helden. Eerder, in de crisisjaren, trokken strijders als vrijwilliger naar Spanje om deel te nemen aan het door de communisten opgezette verzet tegen de fascist Franco. Er was tot nu toe niet veel over hen bekend, maar het in 2015 op internet verschenen - tot dan in Moskou onbereikbare - archief van de Internationale Brigade verschaft veel informatie. Ook andere documenten komen vrij en een groep vrijwilligers verzamelt nu de levensbeschrijvingen van de rond 700 Nederlandse Spanjestrijders op de website Spanjestrijders.nl.

Pim Ligtvoet en Willemien Schenkeveld beschrijven de persoonlijke verhalen van de 25 mannen die vanuit Zaandam vertrokken om toe te treden tot Internationale Brigades. Bijna een kwart zou in de gewapende strijd om in het leven komen. Eén vrouw uit Zaandam, verpleegster Annie Scaf, in 1906 in Maastricht geboren en in 1936 verhuisd naar Zaandam waar haar zuster woonde, reisde in 1937 af naar Spanje, niet zozeer uit politieke maar meer uit humanitaire overwegingen. Zo zei ze “..Een overwinning van het fascisme zou betekenen dat we voor onafzienbare tijd vrouwen en moeders van slachtoffers zijn”. Het werk in een van de geïmproviseerde ziekenhuizen was zwaar, vele oorlogsgewonden kwamen steeds binnen. Mei 1938 keerde ze terug naar Nederland.

De 138 pagina’s met de 26 gedetailleerde persoonsbeschrijvingen worden voorafgegaan door 40 pagina’s verhalen over de moeilijke crisisjaren, waardoor het communisme een grote aantrekkingskracht had, over de Spaanse burgeroorlog, de Internationale Brigades, de vreselijke strijd aan het front, maar ook de jacht van de Nederlandse politie op de Spanjestrijders.

In 1931 was na lange politieke strijd in Spanje de republiek uitgeroepen. Maar in 1936 brak door opstand van conservatieve generaals - die al snel de helft van het land veroverde en in een totalitaire staat veranderde - een burgeroorlog uit. Wat restte van de republiek werd vanuit Barcelona geleid. Franco ontbond alle politieke partijen; 200. 000 tegenstanders werden vermoord, maar ook de Spaans republiek verrichte, zij het veel minder, executies. Franco kreeg steun van Hitler en Mussolini, die moderne wapens stuurden. Zo gooiden op 26 april 1937 Duitse bommenwerpers het Baskische stadje Guernica plat. Ze konden hun gang gaan omdat overig Europa de fascisten als bastion beschouwde tegen het meer gevreesde bolsjewisme en dus koos voor non- interventie. Hierdoor kon de republiek geen wapens kopen. Stalin stuurde alleen aanvankelijk wapens waar hij zich goed voor liet betalen uit de Spaanse goudvoorraad.

Kameraden van over de hele wereld werden opgeroepen de Spaanse republiek te redden door mee te strijden in een verenigd Volksfront. Uit Nederland vertrokken ongeveer 700 soldaten en verpleegsters, waaronder 234 Amsterdammers,  0,03 procent van de toenmalige stadsbevolking. Uit de rode Zaanstreek met veel werklozen reisden 25 mannen en een vrouw af, ook 0,03 procent van dat gebied. Een deel vertrok met de verkeerde verwachting in Spanje werk te vinden. Maar ze kregen een korte militaire scholing en werden snel naar het front gestuurd. Verschillenden keerden dan ook al gauw weer als spijtoptant naar Nederland terug. Slechts enkelen werden aangesteld als kok, telegrafist of ziekenverpleger.

Er waren vreselijke, bloedige veldslagen, zoals bij Brunette ten koste van 10.000 doden en gewonden, bij Teruel  ten koste van 60.000 en gewonden bij de republikeinen; 40.00 bij de nationalisten, en de Ebro. Steeds meer vrijwilligers raakte gedemotiveerd en deserteerden. Hen wachtte de gevangenis,  een  heropvoedingskamp, soms executie. Eind 1938 was de strijd voorbij. Wat nog restte van de Internationale brigades werd in september 1938 opgeheven.

De meeste Spanjestrijders verloren hun Nederlandse nationaliteit, dus ook hun kiesrecht, waardoor na terugkeer in Nederland het moeilijk was werk te vinden. Terwijl ze toch mede vochten tegen onze vijanden Hitler en Mussolini. Daarentegen behielden al degenen die aan het Oostfront voor de Duisters vochten gewoon hun Nederlanderschap. Dankzij een speciale maatregel kregen vier Spanjestrijders – die later tijdens de Tweede Wereldoorlog in Duitse kampen terecht zouden komen - in 1963 hun Nederlandse nationaliteit terug, omdat ze anders, als stateloze, geen Duitse schadevergoeding konden krijgen.

Het boek van pastor en sociaal-cultureel werker in o.a. de Zaanstreek Ligtvoet en historica en journalist bij het Noord-Hollands Dagblad Schenkeveld biedt  mede door de vele foto’s, ook voor mensen buiten de Zaanstreek, een indringend document over uitzichtloze tijden en een trieste, zo dodelijke maar te vergeefse strijd. Het is bewonderingswaardig hoe zij zo’n tachtig jaar later nog zo veel persoonlijke verhalen over de zes en twintig uit Zaandam vertrokken vrijwilligers – waarvan meerderen vervolgens ook in het verzet in Nederland actief werden - bijeen wisten te krijgen.