Alan Watts: Kan je waarachtig gelukkig worden zonder iets te doen?

Civis Mundi Digitaal #89

door Toon van Eijk

Inleiding

Liesbeth Gijsbers schreef 28 augustus 2019 in De Bezieling enthousiast over de Nederlandse vertaling van het boek The meaning of happiness (1940) van Allan Watts. De Nederlandse titel is .Gelukkiger dan je denkt Het boek gaat over de zoektocht naar het ware geluk. Gijsbers schrijft: “Daarbij gaat het niet om de ervaring van geluk als gevolg van iets leuks of fijns wat van buitenaf komt, maar om die duurzame, innerlijke ervaring van vrede en harmonie in de vorm van vereniging met God, Brahman, Tao, nirwana, moksha, de Natuur, het Zelf of welke naam je er ook aan geven wilt”. Deze aanhoudende, innerlijke ervaring van vrede en harmonie in de vorm van vereniging met ‘God oftewel Natuur’ (zou Spinoza zeggen) lijkt mij inderdaad cruciaal om duurzame vreugde te kunnen ervaren. Maar is dit wel zo eenvoudig te realiseren?

Gelukkig worden zonder iets te doen?

Watts zegt dat het mogelijk moet zijn om gelukkig te worden “zonder dat je er iets voor behoeft te doen”. Volgens Gijsbers maakt dat de Nederlandstalige titel ook zo goed gekozen: “je bent al gelukkig, zegt die, je hebt er alleen geen weet van”. Watts benadrukt dat men niets kan doen om het ‘knagende gevoel van onvervuldheid’ te verdoven. Volgens Watts kun je niet iets doen om gelukkig te worden. “Er bestaat geen enkele techniek voor, elke handeling om het te bereiken is gedoemd te mislukken”. Watts zegt: “De oplossing [van het geluksvraagstuk] ligt zo dicht bij ons en is zo vanzelfsprekend dat we er de grootste moeite mee hebben haar te zien”.

Inzicht verkrijgen zonder iets te doen?

Gijsbers schrijft: “De eerste stap terug naar huis is het inzicht dat je nooit weg bent geweest … Het is dit inzicht - je bent wat je zoekt - dat ons de weg wijst naar waarachtig geluk”. Ze schrijft dat Watts in zijn boek deze sluier voor ons tracht op te tillen. Ik denk dat de oplossing inderdaad zo vanzelfsprekend is dat we er daarom de grootste moeite mee hebben haar te zien. Maar kun je de oplossing zien (inzicht verkrijgen) of beter gezegd ‘ervaren’ zonder er iets voor te doen? Waarom ziet niet iedereen de voor de hand liggende oplossing dan?

Weg van/uit het Denken

In een eerder artikel over Alan Watts besprak Gijsbers zijn boek Weg van het Denken dat gebaseerd is op Watts’ lezingenserie Out of Your Mind. Ze schrijft: “Ruim een jaar geleden schreef ik in deze boekenrubriek vol lof over Weg uit het denken van Watts” (april 2018). Ik denk dat ‘Weg uit het Denken’ inderdaad een betere vertaling van ‘Out of Your Mind’ is dan ‘Weg van het Denken’, tenzij men met het laatste bedoelt: wegkomen van het denken in de zin van ontsnappen aan het denken. De omslag van het boek toont een slingerende weg door een bos. Daaruit valt mijns inziens niet op te maken of ‘weg van het denken’ slaat op een ontwikkelingspad van begrijpen (inzicht verkrijgen) of juist op een wegkomen van het denken.

De continue identificatie met het rationeel-empirisch bewustzijn

Gijsbers schrijft dan: “De ene vraag die als een rode draad door het boek loopt: hoe kunnen wij ons bevrijden uit ons beperkte denken, dat vernauwd en verward is geraakt door de illusie van een afgescheiden ik? … Niets is wat het lijkt. We zijn onze rol (het afgescheiden ik) zo ongelooflijk goed en overtuigend gaan spelen dat we volkomen vergeten zijn wie of wat we achter ons masker zijn (namelijk: Alles of God, of hoe je de essentie ook noemen wilt)”. Dit is inderdaad de essentiële vraag: wie of wat zijn we achter ons masker of onze sluier? Ik zou de sluier van het ‘beperkte denken’ omschrijven als een continue identificatie met het rationeel-empirisch bewustzijn. Dit wil zeggen dat wij normaliter continu bezig zijn met een discursief, meer of minder bewust oorzaak-en-gevolg denken dat onophoudelijk doorgaat. Er is sprake van een aanhoudend ‘innerlijk gesprek’, een ononderbroken stroom van gedachten.

De vraag is dan of achter deze sluier van een continue gedachtestroom iets anders ervaren kan worden? Is het mogelijk dat er een bewustzijn bestaat dat geen inhoud bevat in de vorm van gedachten? Is een bewustzijn-als-zodanig, een zuiver bewustzijn zonder inhoud, een bewustzijn zonder gedachten maar toch alert, überhaupt mogelijk? Oosterse filosofen/zieners en westerse mystici getuigen van het bestaan van een ‘transcendent’ bewustzijn. ‘Transcendent’ omdat op dit bewustzijnsniveau alle gedachten getranscendeerd (overstegen, overschreden) zijn en er alleen mentale, alerte stilte resteert. Dit niveau van bewustzijn blijkt tevens vergezeld te gaan van een gevoel van gelukzaligheid of vreugde.

Achter de sluier van het rationeel-empirisch bewustzijn bevindt zich dus transcendent bewustzijn, maar door de onophoudelijke identificatie met het rationeel-empirisch bewustzijn hebben we ‘de grootste moeite’ het transcendent bewustzijn te zien of persoonlijk te ervaren. We zijn als het ware het transcendent bewustzijn ‘vergeten’.

Ervaringsspiritualiteit: the proof of the pudding is in the eating

In mijn boek Spinoza in het licht van bewustzijnsontwikkeling beargumenteer ik dat in oosterse filosofische systemen het bereiken van gelukzaligheid eerder tot stand komt door bewustzijnsontwikkeling dan door het gebruik van alleen de rede. Door middel van technieken voor bewustzijnsontwikkeling is het mogelijk het bewuste denken te transcenderen of ‘voorbij-te-gaan-aan’ (going beyond) de continue identificatie met het rationeel-empirisch bewustzijn. Het transcenderen van de bewuste rede zal veel mensen ‘metafysisch’ in de oren klinken. Het verwarrende aan het proces van transcenderen is dat het niet op een betekenisvolle manier uitgelegd kan worden aan anderen; men moet het gewoon zelf ervaren. Op dezelfde manier als men een appel moet proeven om de specifieke smaak ervan te leren kennen. The proof of the pudding is in the eating. Het stapsgewijze proces om voorbij de doorlopende identificatie met het rationeel-empirisch bewustzijn te gaan noem ik ervaringsspiritualiteit - een spiritualiteit die gegrondvest is in persoonlijke ervaring.

Moet je iets doen?

De opmerking van Watts dat je gelukkig kunt worden en inzicht kunt verkrijgen ‘zonder iets te doen’ is mijns inziens discutabel. Als hij bedoelt dat het transcendent bewustzijn altijd al aanwezig is en slechts versluierd wordt door het continue denken, en men in die specifieke zin niets hoeft te doen om het altijd aanwezig te laten zijn, dan zijn we het eens. Voor de meeste mensen echter is de (permanente) ervaring van het transcendent bewustzijn geen gegeven. De meesten van ons zijn ‘gevangen’ in de continue identificatie met het rationeel-empirisch bewustzijn en kunnen niet zo maar ‘voorbij’ de sluier van de onophoudelijke gedachtestroom gaan. Technieken voor bewustzijnsontwikkeling zijn een middel om de gedachtestroom te transcenderen. Het (regelmatig) beoefenen of praktiseren van een of andere techniek voor bewustzijnsontwikkeling is echter wel een (weliswaar rustgevende) ‘activiteit’, men dient wel iets te doen. Voor niets gaat alleen de zon op.

Behalve een heel klein aantal ‘bofkonten’ die min of meer ‘verlicht’ geboren worden, zullen de meeste mensen een of andere techniek voor bewustzijnsontwikkeling dienen te beoefenen om inzicht te verkrijgen en gelukkig te worden. Het is wel zo dat gelukzaligheid/vreugde/genade niet afgedwongen kan worden, men kan het slechts ‘ontvangen’ in de mate waarin men er ‘ontvankelijk’ voor is. Deze ontvankelijkheid of receptiviteit of predispositie kan echter wel systematisch getraind worden. De training van deze ontvankelijkheid is echter wel een (weliswaar subtiele) activiteit, men dient echt wel iets te doen. Ik definieer ervaringsspiritualiteit als het proces waarin men op systematische wijze de ontvankelijkheid traint om regelmatige toegang tot het transcendent bewustzijn te verkrijgen. De twee cursief gedrukte woorden in deze definitie maken dat ervaringsspiritualiteit in principe open staat voor wetenschappelijk onderzoek naar haar individuele en collectieve effecten.

Individueel bewustzijn als startpunt

Volgens Gijsbers beschouwt de Amerikaanse filosoof Ken Wilber de hier besproken Allan Watts als zijn filosofische en literaire mentor. Ik maak veel gebruik van het werk van Wilber. Het onderstaande kwadrant geeft mijns inziens een aardige samenvatting van Wilber’s filosofie.

Hieruit blijkt dat de individuele, interne component - het individuele bewustzijn uitmondend in een persoonlijke attitude of grondhouding - het startpunt is van individueel en collectief gedrag, en dus van maatschappelijke ontwikkeling. Het daadwerkelijk beoefenen van een of andere (bij voorkeur effectieve en efficiënte) techniek voor bewustzijnsontwikkeling - een bij uitstek pro-actieve bezigheid - genereert meer kans op een ecologisch en maatschappelijk verantwoorde samenleving. Voor meer informatie, zie www.toon-van-eijk.nl