Sociale en economische schade door de corona-maatregelen

Civis Mundi Digitaal #100

door Piet Ransijn

Inleiding

De economische en sociale schade die samengaan met de maatregelen om de gezondheid te beschermen, komen telkens weer naar voren. Enerzijds wordt de noodzaak benadrukt om de gezondheidsrisico’s te beperken. Ouderen lopen de meeste risico’s. Anderszijds geldt dat de maatregelen om de gezondheid veilig te stellen niet alleen leiden tot sociale en economische schade, maar ook gezondheidsschade met zich meebrengen. In hoeverre zijn en blijven de nadelige economische en sociale maatregelen nodig om gezondheidsrisico’s te beperken?

Bovendien is de schade niet gelijk verdeeld. De economische schade betreft de jongere en werkende generaties, de gezondheidsrisico’s vooral de oudere generatie. De afweging van belangen lijkt volgens velen door te slaan in de richting van ouderen en zwakkeren ten koste van de jongeren en werkenden. Deze gang van zaken is met name economisch gezien niet te handhaven, wil de hele maatschappij niet in een grotere crisis terecht komen.

“Het wrange van de huidige crisis is dat de medische kant zich vooralsnog heel sterk concentreert op een aantal plekken [vooral bij bejaarden], terwijl de economische kant iedereen raakt” (Historicus Adam Tooze, NRC 27 juni). Dat impliceert dat de hele bevolking opdraait en wordt geïsoleerd voor de bescherming van de ouderen en zwakkeren. Waarom kunnen de isolerende en andere maatregelen niet meer worden geconcentreerd op deze bevolkingsgroep? Een antwoord is dan dat jongeren ouderen kunnen besmetten. Dat gaat alleen op als ze in contact komen met ouderen. Daarom werd oppassen van grootouders op hun kleinkinderen afgeraden. Meestal waren de ouders trouwens thuis. De meeste besmettingen zouden binnenshuis plaatsvinden, niet in de buitenlucht. De verdeling van de schade en de maatregelen over leeftijdscategorieën is een punt van discussie, zoals we zullen zien.

Overtreft de sociale en economische schade de gezondheidsschade?

Er werd herhaaldelijk naar voren gebracht dat de sociale en economische schade de gezondheidsschade overtreffen, gemeten in kwaliteit van leven met zgn. quali’s (quality-adjusted life years), die de kwaliteit van leven kwantificeren (zie Maarten Rutgers in nr 98 en NRC 22 mei ‘Rapport: levensjaren teloor door uitstel van niet-covidzorg’). “Het uitstel zal volgens het Guptarapport leiden tot een verlies van 100- tot 400 duizend gezonde levensjaren, een factor tien hoger dan de winst in aan levensjaren die de zorg voor coronapatiënten heeft opgeleverd... Dat betekent niet dat de lockdown van de afgelopen maanden verkeerd is geweest... We kregen te maken met een onbekende ziekte... Maar nu... moeten we ons afvragen: hoe verder... Het paardemiddel heeft gewerkt... maar de bijwerkingen zijn enorm. De gevolgen zijn disproportioneel,” aldus Rudi Westendorp, hoogleraar ouderengeneeskunde te Kopenhagen. Al zouden de cijfers van dit rapport te hoog zijn uitgevallen, dan is dat nog steeds reden om de bezwaren tegen de lockdown heel serieus te nemen. https://nieuwscheckers.nl/nieuwscheckers/waarom-niet-bewezen-is-dat-door-uitgestelde-zorg-tijdens-coronacrisis-100-tot-400-duizend-levensjaren-verloren-gingen. Ook de brandbrief van minstens 81 artsen wijst op de gezondheidschade door economische en sociale schade. https://opendebat.info/brandbrief/?ck_subscriber_id=669373749.

Geregeld werd gesteld dat de levenskwaliteit van jongere generaties als het ware werd ‘opgeofferd’ voor de levensverlenging van een aantal ouderen en zwakkeren met nog een onduidelijk aantal levensjaren. Vooral om levens van kwetsbare ouderen te sparen en overbelasting van de intensive care te voorkomen, moest de samenleving op slot en mochten mensen alleen thuis werken, kinderen en jongeren alleen thuis leren en studeren en kwamen “studenten door crisis nog dieper in de schulden” (Volkskrant 9 april), werden talloze mensen werkloos en gingen bedrijven failliet. Lijkt dit niet veel op leeftijdsdiscriminatie? Over dit punt wordt gesteggeld bij de gelijke toegankelijkheid van jongeren en ouderen bij de intensive care. (‘Jong gaat voor oud als IC’s overlopen’ Volkskrant 17 juni). Hadden we niet veel meer kunnen inzetten op het beschermen en isoleren van kwetsbare en oudere mensen in plaats van de hele samenleving te isoleren en daarmee te duperen? En hoeveel vrouwen en kinderen zijn het slachtoffer geworden van huiselijk geweld en misbruik? Voormalig ziekenhuisbestuurder Hans Schaaf (NRC 24 juni) pleit voor beperking van de schade voor jongeren door een soepeler beleid voor groeperingen met laag risico en strengere regels voor oudere en kwetsbare mensen, in de vorm van ‘gele zones’, eigenlijk ‘groene’ en ‘rode’ zones voor verschillende groeperingen.

Het gaat bij de coronacrisis om hoofdzakelijk twee variabelen, die steeds weer naar voren komen: gezondheidsschade, uitgedrukt in coronadoden en besmettingen, en economische schade. Beide variabelen overlappen elkaar: hoe meer gezondheidsschade, des te meer economische schade en andersom. De kwestie is hoeveel economische schade is beperking van gezondheidsschade waard, uitgedrukt in coronadoden en besmettingen? De economische schade en belangen gelden sterker voor de werkende en studerende generaties. De gezondheidsschade en belangen gelden sterker voor de niet werkende oudere generatie. Voor een groot deel zijn er gedeelde belangen, omdat het virus iedereen zou kunnen treffen, maar niet iedereen en alle generaties in gelijke mate. Het is duidelijk dat de economische beperkingen slechts tijdelijk kunnen zijn en “geen economisch fundament bieden waarmee we nog drie jaar door kunnen,” zegt gezondheidseconoom Xander Koolman van de VU (NRC 19 juni).

Hoeveel is een mensen leven waard?

Hoeveel is een mensen leven waard?, is een vraag die herhaaldelijk werd gesteld. Bijv. in de Volkskrant van 11 april “De prijs van een leven’ en in de NRC van 11 april ‘Analyse gezondheid vs economie: Lockdown ook economisch verdedigbaar - voorlopig’. Dat gold toen, maar voor hoe lang? Dat is lastig te bepalen. Het hangt af vanuit wiens belang(en) wordt gekeken. Het algemene belang is een optelsom van deelbelangen, die niet allemaal even zwaar wegen. De gezondheid legde voor de verandering meer gewicht in de schaal dan de economie, die meestal zwaar telt, of de dienst uitmaakt. Daarbij kan de vraag worden gesteld: wiens economie: die van multinationals, het MKB of de ZZP’ers? 

De economische verdediging van de lockdown houdt in dat gezondheidsschade ook hoge economische kosten met zich meebrengt en bescherming van de gezondheid economisch gezien tot op zekere hoogte voordeliger is dan gezondheidsschade. Er zijn echter grenzen aan wat economisch haalbaar is om gezondheidsschade te beperken. In het NRC artikel wordt het vrijlaten van het virus tegenover de lockdown beschreven. De lockdown werd ingeschat als de minste van de twee kwaden. Maar er is ook een gulden middenweg, die vooral de noordelijke landen zochten, ergens tussen de Nederlandse intelligente lockdown, de Duitse, Deense en Zweedse aanpak. Daarbij gaat het om zoveel mogelijk gezondheidsgaranties tegen zo min mogelijke economische kosten. Om de juiste ’match’ of meest voordelige middenweg te vinden en de optimale kwaliteit van leven te berekenen, zijn ingewikkelde ramingen en berekeningen met qualy’s gedaan door gezondheidseconomen.

Behalve economie en gezondheid speelt de rangorde van waarden een beslissende rol. Gezondheid geldt in het algemeen als waardevoller dan geld en economisch voordeel. Als we ziek zijn, hebben we veel minder aan geld en goederen dan wanneer we gezond zijn. Een mensenleven heeft een onbetaalbare waarde, maar de zorg moet wel betaald kunnen worden. “Het accepteren van zeer hoge kosten is ‘een kwestie van beschaving’,” zegt gezondheidseconoom Ger Groot (Maastricht Univ.), maar ook een kwestie van wat economisch opgebracht kan worden. Wat dat betreft zijn er grote verschillen in draagkracht van landen, samenlevingen en beschavingen. Is het ook niet een kwestie van beschaving om ons te bekommeren om het lot van mensen elders en niet alleen om de eigen groep en eigen natie?

Waar is nog meer gezondheidswinst te halen?

Is er zonder lockdown niet veel meer gezondheidswinst te halen door de meest voorkomende doodsoorzaken aan te pakken met maatregelen wat betreft gezond leven en bewegen in plaats van alles uit de kast te halen voor de vermindering van coronadoden, die mede aan andere aandoeningen overlijden? Waarom dan niet ook die aandoeningen zwaarder mee te laten wegen? Op het gebied van hart- en vaatziekten, die vaak samenhangen met ongezonde voeding, weinig bewegen en alcoholgebruik, kanker, medisch falen (vermijdbare schade), overmatig of onjuist medicijngebruik, (verkeers)ongelukken, alcohol en roken valt nog veel (meer) te genezen en te voorkomen.

Obesitas is in een eerder artikel genoemd. ‘Overgewicht lijkt een factor van belang bij corona’ (Volkskrant 3 april). “Als er zoveel chronische ziektes vermeden kunnen worden door gezonder te leven, dan is overgewicht de ergste aandoening van deze tijd. Kennelijk lukt het de helft van onze bevolking niet om gezond te leven... Dat is niet gek... Er wordt nu altijd en overal ongezond voedsel aangeprezen en aangeboden. We leven in een samenleving die ons dik maakt. Een obesogene samenleving, noemt hoogleraar voeding en gezondheid Jaap Seidell dat... Pak de obesogene samenleving aan” (Teun van de Keuken, ’Obesitascrisis’, Volkskrant 6 april). De gezondheidsrisico’s van obesitas zijn groot en maken de vatbaarheid voor uiteenlopende aandoeningen en ook ‘corona-klachten’ significant groter. Als patiënten meestal sterven aan een combinatie van aandoeningen, waarom krijgen die dan geen of weinig aandacht en gaat alle aandacht naar de corona besmetting en telt deze uitsluitend als doodsoorzaak? Wordt daardoor geen vertekend beeld gegeven van de ernst van de besmetting in vergelijking met de andere aandoeningen?

Dan is er nog de factor milieu- en luchtvervuiling. Ook daar is veel gezondheidswinst te halen. De virushaard Wuhan ligt in het meest vervuilde deel van China. Oost Brabant behoort tot de meest vervuilde gebieden van Nederland met de slechtste luchtkwaliteit, mede vanwege de intensieve varkenshouderij. Wat is het verband van de luchtkwaliteit, c.q. vervuiling met de bevattelijkheid voor het virus? De verspreiding in Brabant wordt vooral toegeschreven aan carnaval. Maar waarom dan meer in Oost-Brabant? Toeval?

Behoort het recht op frisse lucht niet tot onze grondrechten? Frisse lucht, zeelucht, boslucht, buitenlucht bevordert de gezondheid. Teveel binnen zitten is niet gezond. Terwijl dat in sommige landen verplicht werd gesteld op straffe van fikse boetes. Besmettingsgevaar in de buitenlucht zou veel minder voorkomen dan in een ongeventileerde ruimte, waarin steeds dezelfde lucht circuleert. Dit zou afgezien van de leeftijd en kwetsbaarheid een factor zijn die meespeelt in verzorgingshuizen, ziekenhuizen en alle publiekelijk gedeelde ruimten.

“De kans om buiten covid op te lopen is buiten vele malen kleiner dan binnen, blijkt uit verschillende studies,” aldus de Leidse hoogleraar virologie Louis Kroes (Volkskrant 24 juni ‘We hebben teveel maatregelen, maar welke kunnen we missen? En andere dilemma’s over corona’). “Een kritische blik zal opleveren dat veel maatregelen weinig bijdragen en sommige helemaal niets,” zegt hij. “’Zo zal het nog niet meevallen om in de buitenlucht een ander te besmetten... Terwijl er niet één bewezen geval is van iemand die covid kreeg via een voorwerp,” zegt hij wat betreft “het krampachtig je winkelwagentje ontsmetten... Dat we teveel doen tegen corona staat eigenlijk wel vast... We vragen meer dan strikt noodzakelijk is.” De waarde van een mondkapje in de buitenlucht acht hij nihil en is volgens andere deskundigen ook twijfelachtig, zoals vermeld aan het einde van dit artikel. Dat geldt eigenlijk ook voor het afstand houden in de buitenlucht, zoals we zullen zien. Risico’s vormen vooral grote groepen waar mensen dicht op elkaar zitten in onvoldoende geventileerde ruimten. Een besmette persoon kan dan een groot aantal groepsleden besmetten. ”Overdracht...vindt bij uitstek binnenshuis plaats.”

Begon zo het overleg?

Leven met onzekerheden

Er valt nog veel meer over te zeggen. Het gaat erom wakker te worden, bewust en gezond te leven, zelf na te denken, niet alles klakkeloos te slikken wat autoriteiten voorspiegelen. Het is zaak ons niet te laten misleiden en bang te laten maken, maar gepaste maatregelen te nemen zonder te overdrijven. We dienen het zekere voor het onzekere te nemen en het onzekere voor het zekere. Onze enige zekerheid is de onzekerheid op velerlei gebied. We moeten (leren) leven met onzekerheden en (on)waarschijnlijkheden.

Het onzekerheidsbeginsel of onbepaaldheidsprincipe van Heisenberg ligt ten grondslag aan de kwantumfysica, de meest fundamentele discipline van de moderne wetenschap, hoewel het in vele wetenschappen nog niet is doorgedrongen. Wetenschap kent geen (absolute) zekerheden, maar op zijn best aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheden en wetmatigheden. Voor iedere theorie en hypothese is er minstens een andere theorie of hypothese. Vaak zien we hypothesen die onwaarschijnlijk leken, later bevestigd worden. En wat eerst zo goed als zeker leek, heeft later slechts een beperkte geldigheid of wordt ontkracht.

Ook virologen kunnen ook geen zekerheden geven en tasten in het duister. “Het virus overviel ons, haalde ons leven overhoop. We kunnen zijn gedrag niet goed voorspellen en daardoor is niet altijd duidelijk hoe interventie uitpakt. Dat type probleem verdraagt geen al te ruige stelligheid,” (Marcia Luyten, Volkskrant 24 juni). “De kans dat de ziekte zich hier in Nederland verspreidt, is klein,” zei de RIVM op 1 februari. “Iemand zonder klachten verspreid het virus niet,” (11 februari). Mondkapjes werden afgeraden. Bovendien is er op veel punten geen unanimiteit, zoals geldt op veel wetenschapsgebieden, “terwijl de burger smeekt om directieven... In plaats van de roep om leiderschap te beantwoorden met schijnzekerheid, moet de leider durven twijfelen. Een complex probleem vraagt om... verschillende dingen uit te proberen, zien wat werkt en de steven telkens weer een beetje wenden.” Verschil van visie opent de mogelijkheid tot een ruimere visie, als de discussie binnen het redelijke, begrijpelijke en enigszins toetsbare blijft en niet in dogmatische stelligheid vast blijft zitten of verzandt. “Toetsen is verplichte alledaagse kost.” Luyten rekent het RIVM niet aan dat “het niet precies wist hoe het zat. Zijn ongefundeerde stelligheid, het klakkeloos volgen van de WHO, vrees ik, wel.”

We weten (nog) niet waar het virus precies vandaan komt en of het al of niet door mensen is gemanipuleerd. Als daar al informatie over is, is deze niet toegankelijk. Deskundigen spreken elkaar tegen. De media citeren virologen die menen dat dit niet het geval is of onwaarschijnlijk is. Maar uitgesloten is het niet, zolang het bewijs niet geleverd is. Er zijn verschillende hypothesen mogelijk. De werkelijkheid kan soms meer fantastisch zijn dan wij ons kunnen voorstellen. Hypothesen kunnen niet zomaar worden verworpen omdat ze onwaarschijnlijk lijken. Dat maakt ze niet onmogelijk. Afwijkende theorieën kunnen worden beschouwd als ‘stoutmoedige hypothesen’, ‘bold conjectures’, met een term van wetenschapsfilosoof Karl Popper.

Een recent rapport (https://proveg.com/food-and-pandemics-report/) wijst op het verband van de pandemie met de destructie van het ecosysteem en de consumptie van wilde dieren en vee. De intensieve veehouderij, vooral van varkens, waar het virus volgens recente inzichten zijn oorsprong zou kunnen vinden, zoals ook ander zoönotische ziekten.

Met het farmaceutisch industrieel complex  is wellicht nog meer  geld gemoeid dan met het militair industrieel complex

Het geloof in deskundigen en autoriteiten

Het geloof in deskundigen en in ‘de wetenschap’ lijkt soms de vroegere religie te vervangen, alsof de deskundigen de nieuwe priesters zijn van een nieuwe religie, zoals Auguste Comte, grondlegger van de positivistische wetenschapsfilosofie hen betitelde in zijn positivistische religie. Er zijn echter ook ketters en er is geen wetenschappelijke kerk, die ons voorschrijft wat we behoren te geloven. De wetenschap is een dubieuze aangelegenheid vol twijfels en theorieën die voortdurend onderuit gehaald worden door meer onderbouwde theorieën. “Wetenschap berust niet op harde rotsgrond”, schreef Popper: de peilers rusten veeleer in een moeras van onzekerheden en onduidelijkheden, die telkens nieuwe vragen oproepen (Popper, Objective Knowledge, zie nr 72).

Vrij naar Nietzsche geldt: Broeders blijf jezelf trouw en geloof niet degenen die het ook niet weten. “Broeders blijf de aarde trouw en geloof niet degenen die spreken van bovenaardse hoop. Gifmengers zijn het of ze het weten of niet” (Also sprach Zarathustra, Vorrede, 3). Als de tijdens de crisis ingezette trend van deskundigen die het voor het zeggen hebben, doorzet, kan deze uitkomen bij een dictatuur van technocraten en virologen. Dat lijkt op een variant van de dictatuur van het proletariaat, die uitdraaide op een dictatuur van apparatsjiks, een achterhaald model.

De invloed van multinationals op het gebied van informatietechologie en de farmaceutische industrie

De geschiedenis laat zien hoe machthebbers eeuwenlang iedere gelegenheid gebruikten om hun macht te vergroten. Niet eerder lijkt de machtsconcentratie van multinationals zo groot geweest. De macht van Google, Microsoft (het bedrijf van Bill Gates), Twitter en Big Pharma lijkt toegenomen sinds de coronacrisis ondanks de recessie. “De macht van techmonopolisten zoals Facebook en Amazon wordt tot nu toe groter door de lockdowns” (Pentland en Gelbing, NRC 20 juni, zie boven). Onwelgevallige berichten kunnen van internet worden verwijderd. “Waarom mogen techgiganten ons manipuleren?’, interview met Europarlementariër Paul Tang, die een motie indiende om persoonsgerichte advertenties, waarbij persoonlijke informatie wordt gebruikt, te verbieden. “Techreuzen hamsteren vaak zonder ons medeweten persoonsdata, verkopen dat door aan de hoogste bieder en schenden dus onze privacy... Het zijn commerciële big brothers aan het worden... Deze hele bedrijfstak draait erom mensen dusdanig te leren kennen dat je ze kunt beïnvloeden.”

Bedrijven als Google en Facebook verdienen aan de crisis door informatie te verspreiden. De NRC benadrukt dat dit valse informatie is. Dat is echter niet altijd zo gemakkelijk te beoordelen en geldt volgens critici ook voor de officiële informatie in de media en van het RIVM. Nepnieuwsonderzoeker Alexander Pleijter van de Universiteit van Leiden zegt echter: “twijfel aan het verhaal van officiële instanties hoort bij een gezonde democratie. Je hebt genoeg mensen die met goede bedoelingen de discussie aangaan.” Het is van belang hierbij onderscheid te maken tussen gefundeerde en ongefundeerde informatie, die schadelijk en onschadelijk kan zijn.  (‘Adverteerders financieren valse info Corona’, NRC 7 juli, zie ook Hannah Fry, Algoritmes aan de macht en Miriam Rasch, Frictie – Ethiek in tijden van dataïsme, bespreking Volkskrant 20 juni).

De invloed van lobby’s van bedrijven zoals van Big Pharma is buitenproportioneel. Er zouden in Brussel meer lobbyisten zijn dan Europarlementariërs. Ook in Nederland is deze invloed groter dan we weten. “Hoe een advocatenlobby in coronatijd de Kamer letterlijk de wet voorschreef’ luidt de van een NRC-artikel over het onderzoek naar de wijziging van de faillissementswet voor bedrijven, die faillissement eerder zou moeten voorkomen (de Wet homologatie onderhands akkoord WHOA). Deze wet zou banken en grote bedrijven sterk bevoordelen ten koste van kleinere bedrijven, net als met de verdeling van overheidssteun bij de coronacrisis. Een kamerlid van de ChristenUnie dwong een debat af en stelde met PvdA- en SP-kamerleden amendementen voor ten gunste van het midden- en kleinbedrijf, die zijn aangenomen. Het ministerie speelde het door naar een advocatenlobby. “Niet ambtenaren maar advocaten hebben op Justitie en Veiligheid de pen vast.”

Bij de coronacrisis, “juist nu talloze bedrijven in de problemen komen, was het belang van de wet groter dan ooit... Talrijke Zuidas-advocaten publiceerden... Engelstalige folders over de wet, alles om Amsterdam te positioneren als dé plek waar voor buitenlandse bedrijven soepele regels en dienstverleners voorhanden zijn om van hun schuldeisers af te komen... Talrijke nationale politici constateerden bezorgd dat te veel ondernemingen een te klein eigen vermogen paren aan torenhoge schulden... maar op hetzelfde moment verruimde de Tweede Kamer de mogelijkheid voor zulke bedrijven om deze structuurzwakte te continueren en hun uit de hand gelopen schulden daarna met hulp van Nederlandse dienstverleners te saneren.” Als de nood aan de man komt bij voorkeur met overheidssteun, die sinds de crisis ruimhartiger wordt verleend, vooral aan grote bedrijven en multinationals.

Het Ministerie van Justitie en Veiligheid krijgt grote bevoegdheden als de bekritiseerde noodwet voor crisismaatregelen zou ingaan, de Tijdelijke wet maatregelen covid-19. Deze moet de noodverordening vervangen, kan ingaan zonder goedkeuring van het parlement of raadpleging van de Raad van State en een jaar geldig blijven met mogelijkheid van verlenging. De noodwet wordt inmiddels bijgesteld en uitgesteld door steekhoudende kritiek van de Raad van State, de orde van Advocaten, diverse juristen en protesten onder de bevolking, zie het eerdere artikel over de corona-maatregelen en o.m. de brandbrief van 81 artsen (https://opendebat.info/brandbrief/?ck_subscriber_id=669373749).

Het geloof in deskundigen komt vooral tot uiting in de hoop op remedies en een vaccin. Big Pharma speelt daarbij een sleutelrol, waarmee enorme belangen en miljardenwinsten zijn gemoeid. Ook hier is enige kritische reserve niet misplaatst. Daarover gaat een volgend artikel.