De actualiteit van George Orwell
Deel 1: Totalitaire tendensen in westerse democratieën
Civis Mundi Digitaal #104
door Piet Ransijn
De actualiteit van Orwell is al aan de orde gekomen in het artikel over 1984 Deel 1 in nr 103. Daar kwam de invloed van de informatietechnologie naar voren, in het bijzonder van Big Tech bedrijven. Daarnaast de invloed van de centraal geleide overheid in totalitaire landen zoals China en Rusland. Noord-Korea hoort daar ook bij. Een totalitaire staat dringt door op vrijwel alle terreinen van de samenleving en kenmerkt zich door één partij en één ideologie. In Rusland zijn nu weliswaar meer partijen, maar “in de loop der tijd is een hele reeks prominente tegenstanders van Poetin het slachtoffer geworden van aanslagen: oppositieleider Nemtsov, dubbelspion Skirpal, de uitgeweken geheim agent Litvinenko, journalist Politkovskaja, de activisten Kara-Moerza en Verzolov, enzovoort.” (Volkskrant Commentaar 22 aug. ‘Navalny. Alweer lijkt een Poetin-criticus te zijn vergiftigd’). Het bewijs wordt aangevochten. “Het Kremlin wast zijn handen in onschuld.”
De actualiteit van Orwell gaat echter verder dan zijn waarschuwing voor totalitaire tendensen. Zijn levensbeschrijving toont de volle breedte van zijn werk, dat in vele opzichten relevant blijft. Orwell heeft een kritische, ambivalente houding tegenover de industriële ‘machine-maatschappij’. Enerzijds kan de industrie tot meer welvaart leiden, maar anderzijds tot vervreemding van de natuur en medemensen. Grootschalige industrie maakt ook een totalitaire samenleving eerder mogelijk. Dat geldt nu in het bijzonder voor de techbedrijven.
Het gaat te ver om in te gaan op de huidige relevantie van Orwell op alle gebieden waarover hij heeft geschreven. Dit artikel beperkt zich tot de actuele relevantie van 1984 in ruimere zin dan de macht van Big Tech en totalitaire staten. De actualiteit van 1984 is meer concreet gemaakt door relevante krantenartikelen te verzamelen tijdens het schrijven van de stukken over Orwell en 1984. De berichten zijn ingedeeld in de volgende rubrieken en beperken zich tot de NRC en de Volkskrant:
- Big Tech
- Overheidscontrole en totalitaire tendensen in democratische landen
- Totalitaire en hegemonistische tendensen van China, in een apart artikel.
Verder zijn er nog de autoritaire tendensen van het populisme en autoritarisme en de complottheorieën over vermeende totalitaire tendensen, die vaak hebben te maken met dystopieën en gerelateerde fantasieën. Dit artikel blijft beperkt tot krantenartikelen in de eerste drie rubrieken, waarbij wordt aangegeven wat er de laatste tijd leeft op deze gebieden bij een momentopname van een paar maanden. Wat betreft de andere onderwerpen is de informatie minder duidelijk en is grondigere nuancering nodig.
https://thetseconomist.com/2019/11/07/should-we-break-up-big-tech/
1. Nogmaals Big Tech
Over het rapport The Social Dilemma van het Congres in de VS is al geschreven in nr 103. “Om 449 pagina’s in één zin samen te vatten: Amazon en Apple bevoordelen hun eigen producten… Google en Facebook zetten de advertentie- en informatiemarkt naar hun hand. De techbedrijven misbruiken hun marktmacht… De coronacrisis toont aan hoe onmisbaar techbedrijven zijn om de (digitale) economie draaiende te houden. Tegelijkertijd bewijst de pandemie dat de maatschappij leunt op een handjevol bedrijven.”
Verder zouden techbedrijven te weinig doen tegen desinformatie en buitenlandse beïnvloeding, vaak vanuit Rusland en China en van uiterst rechtse binnenlandse groepen. Dit laissez faire beleid was een van de redenen voor de verspreiding van complottheorieën. Daardoor “vormen sociale mediaplatforms een gevaar voor de democratie” (NRC 30 okt. ‘Verkiezingsstrijd kaapt techdebat’ en ‘Big Tech, Silicon Valley lijkt beter af met Biden’, dat wil zeggen andere bedrijven dan de grote monopolies krijgen dan meer ruimte).
Het Congres wil de techbedrijven meer reguleren. In China gebeurt dat allang. De combinatie van staatsmacht en de informatiemacht van Big Tech vormt echter een groot gevaar, zoals Orwell al aangaf. “Bij de discussie rond de macht van de Amerikaanse techbedrijven zie je levensgroot de politieke onderneming opdoemen, die zich bezighoudt met wat wel en niet gezegd mag worden.” In China gebeurt dat op grote schaal vanuit de Partij. In 1984 was dit de taak van het Ministerie van de Waarheid. In het Westen gebeurt dat niet door Big Brother maar door Big Tech. “Liever breek je die macht door consumenten eigenaar te maken van de data die ze voor big tech genereren,” schrijft econoom en politiek verslaggever Marike Stellinga in haar column ‘Nieuw: de politieke onderneming’ (NRC 31 okt.). Of dat het probleem oplost valt nog te bezien. Dat kan wel helpen om “de onderliggende kwaal: de inherente monopolievorming in de data economie” op te lossen. De monopolievorming kan ook worden doorbroken door meer openbaarheid van bepaalde data. Dus meer publiek en meer privé, maar minder het eigendom van big techbedrijven. (NRC 12 nov. ‘Big Tech: Amazon aanpakken is terecht maar gaat te traag’). Is er een proces van onteigening, privatisering en collectivisering van data nodig, zoals productiemiddelen ooit door het collectief werden toegeëigend of juist weer werden geprivatiseerd? Duidelijk is dat de volksvertegenwoordiging dient op te treden. Dat is één van de weinige zaken waarover in de VS de Republikeinen en de Democraten het eens zijn, ook al is nog niet duidelijk hoe en lopen de visies uiteraard uiteen.
https://www.wsj.com/articles/can-big-tech-stocks-grow-without-limits-1523032264
“Facebook… bepaalt voor miljarden mensen wat ze online lezen en zien, waar de grens ligt van onacceptabele politieke uitingen, welke groepen een megafoon krijgen aangereikt en welke niet… heeft een machtsniveau bereikt van ‘een soevereine, zelfregulerende, bovenstatelijke entiteit.” Deze macht “ligt uiteindelijk bij één persoon: Mark Zuckerberg.” Hij heeft de meeste aandelen. In China en in 1984 bepaalt de Partij wat mensen wel en niet mogen lezen. In de VS “zegt 43 procent van de Amerikanen zijn nieuws ten minste deels van Facebook te halen. Als een mediabedrijf met zo’n grote invloed een megafoon geeft aan complotdenkers en de meest radicale stemmen, dan moet je niet raar opkijken als het polarisatie oogst.”
Naast een destabiliserend effect zijn er ook positieve effecten te vinden. “Ingrijpende sociale bewegingen als de Arabische Lente, Metoo en Black Live Matter zijn moeilijk voor te stellen zonder grassroots-activisme op platformen als Facebook en dochterbedrijf Instagram.” Als we balans opmaken van het positieve effect, valt het echter politiek gezien vaak tegen. In hoeverre heeft de Arabische Lente bijv. doorgezet of juist een destabiliserend effect gehad? In hoeverre zijn Black Lives er beter op geworden?
Door Google en Facebook worden pluriforme media voor een groot deel weggeconcurreerd. Grote perscombinaties houden stand. “Alleen al in 2020 verloren 11.000 journalisten hun baan. Tweederde van de Amerikaanse counties moet het tegenwoordig stellen zonder lokale krant” (‘Facebook versus de Amerikaanse democratie’ NRC 17 okt.). Steeds meer vindt een monopolisering van de informatie plaats. De Nederlandse kranten zijn bijv. in handen van een paar Belgische bedrijven. Dat geldt sinds kort ook voor provinciale kranten.
“Twitter en Facebook is er alles aan gelegen beter voor de dag te komen dan bij de verkiezingen in 2016. Destijds waren ze niet meer dan een doorgeefluik voor desinformatie.” Is dat nu veel anders? Volgens De Volkskrant (7 nov. ‘Twitter, YouTube en Facebook in de rol van waakhond’) worden er nu eerder berichten verwijderd, met name als geweld wordt verheerlijkt. De criteria waarom het ene bericht onder geweld valt en het andere niet zijn echter niet erg transparant en consistent volgens hoogleraar Mediastudies aan de UvA Mark Deuze. Opmerkelijk is dat nu het Witte Huis verantwoordelijk is voor het verspreiden van nepnieuws. Sommige toespraken met ongefundeerde beweringen omtrent verkiezingsfraude werden daarom afgebroken door TV stations. Tegen twitterberichten over verkiezingsfraude werd gewaarschuwd dat deze ongefundeerd waren. Media dienen hun verantwoordelijkheid te nemen, maar het gevaar van inmenging en willekeur blijft als er geen transparante en consistente criteria worden gehanteerd, waar democratisch toezicht op wordt gehouden op grond van algemene morele principes.
Desinformatie bij presidentsverkiezingen in VS
Bij de presidentsverkiezingen in de VS is dat niet voldoende het geval. Hoewel de grote nieuwsmedia de zege van Biden erkennen, ontkennen (extreem)rechtse media dit, die de desinformatie beamen, waar Trump het patent op heeft. Volgens de Canadese klokkenluider Christopher Wylie, voormalig medewerker van de omstreden beïnvloedingsspecialist Cambridge Analytica, was er sprake van “een jarenlange beïnvloedingscampagne”, via social media en regluliere media zoals Fox News. (NRC 17 nov. ‘Indoctrinatie mogelijk gemaakt door Facebook’, Interview over zijn boek Mindf*ck en zijn bijdrage aan het rapport Forum for Information on Democracy).
“Wat Cambridge Analytica deed bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 is een aanval op de rechtsstaat.Via Facebook stuurde het eenzijdige informatie naar kiezers, zodat ze op Trump zouden stemmen. Het Canadese bedrijf AggeregateIQ heeft zo het Bexit-referendum beïnvloed ten gunste van VoteLeave,” aldus een andere onderzoeker, de Brit Andrwe Murray, hoogleraar media- en technologierecht aan de London School of Economics. Hij waarschuwt voor Artificial Intelligence en “information capitalism” en vindt wettelijk regulering en controle noodzakelijk, niet alleen op het gebied van beïnvloeding van kiezers. Zelfregulering van techbedrijven schiet ernstig tekort. (‘Kunstmatige Intelligentie kan fantastisch zijn, maar pakt wel ons brein af’, NRC 24 nov.).
Terug naar Wylie. “Als onderzoeksdirecteur van het verguisde data- en marketingbedrijf stond hij aan de wieg van die campagne. Hij ontwikkelde technieken om kiezers online te beïnvloeden” en legt uit hoe dat gaat door het aanjagen van angst, het bestoken met desinformatie en het beletten van juiste informatie. Bij het Trumpisme lijkt het op hoe dit bij sekten gebeurt, waar ook “een messiaanse figuur centraal staat, die voor de buitenwereld gestoorde dingen zegt, maar door zijn volgelingen onherroepelijk wordt geloofd... Facebook speelt daarbij een cruciale rol... Facebook doet dat automatisch” (NRC 17 nov.). Vooral bij het werven van nieuwe volgelingen, wordt automatisch door een algoritme steeds dezelfde soort informatie voorgeschoteld via Facebook, net als bij reclame voor producten, om gebruikers te verleiden. Andersoortige informatie wordt hen automatisch onthouden. “Trumpsupporters zien constant dat er fraude is gepleegd. En dat ze de informatie van betrouwbare bronnen niet kunne vertrouwen. Het is een vorm van indoctrinatie, mogelijk gemaakt door sociale media... Het is een zelfversterkend systeem... met de bedoeling er geld aan te verdienen. Het is soms moeilijk aan Europeanen uit te leggen wat er in Amerika gebeurt.” Wat daar gebeurt kom ook deze kant op. Daarom is het zaak maatregelen te treffen. “Jouw keuken is beter beschermd tegen slechte ontwerpen dan de instellingen die een pandemie moeten bestrijden.” Hij doelt op ‘desinformanten’ die door het commerciële ontwerp van het systeem een megafoon krijgen aangereikt, dat bedoeld was om productinformatie te versterken om kopers over te halen, en doet een paar voorstellen, zie zijn publicaties.
Ook de Brits-Duits-Nepalese desinformatie-expert Nina Schick luidt de noodklok over desinformatie in een interview in de Volkskrant (‘Pak de deepfakes aan voor het te laat is’, 21 nov. over haar boek Deepfakes and the Infocalyps - What You Urgently Nee te Know). “We stevenen af op een ‘infocalyps’ (een term van technologieondezoeker Aviv Ovadya), een samenleving waarin desinformatie en misinformatie welig kunnen tieren en bevolkingsgroepen uit elkaar drijven... Een samenleving kan kapotgaan aan een vloedgolf van slechte informatie.” Ze licht de zorgwekkende invloed van synthetyische media, ofwel ‘deepfakes’, toe, in elkaar gezette filmpjes waarbij nep nauwelijks meer van echt is te onderscheiden. Vaak (nep)porno om dwarse dames, zoals journalisten, het leven onmogelijk te maken. Er vindt “een informatiewapenwedloop” plaats. Niet voor niets wilde in Nederland Defensie zich bekwamen in de data-strijd, zie vervolg.
Ook zij wijstn op de desinformatiecampagne van Trump. De vrije pers en de democratische instituties en nog voedoende burgerlijk fatsoen bij de meerdeheid van de kiezers en hun vertegenwoordigers hebben ons gered van kiezersbedrog, maarm bijv. in Myamar en Ethiopië leiden valse berichten tot moordpartijen. Als dit niet wordt aangepakt zullenb werkelijkheid en leugen niet niet zijn te onderscheiden met alle kwalijke gevolgen van dien. “Als niets waar is, is alles geoorloofd,” liet Dostojewski ‘’een van De Gebroeders Karamazow zeggen om een vadermoord te rechtvaardigen.
‘Wanneer we niet meer kunnen geloven wat we zien, zullen mensen ook authentieke media niet meer geloven... Als alles kan worden vervalst, kan alles worden ontkend. Dat geeft slechteriken veel speelruimte.”
https://hksar.org/orwellian-state-surveillance-met-police-presents-facial-recognition-cameras-on-london-streets-faces-backlash
Amazon
Wat Amazon betreft: “Amazon beheert de toegang tot honderden miljoenen klanten en verkrijgt gedetailleerd inzicht in hun uitgaven en leefpatronen… Amazon blijft nieuwe markten ontginnen… Amazon introduceert dit najaar een eigen beveiligingsnetwerk dat videocamera’s en speakers met elkaar verbindt om de hele buurt te bewaken: Amazon ‘Sidewalk’ moet stoepen van de Amerikaanse suburbs veilig houden in roerige tijden… [Topman]Bezos is sinds 2013 eigenaar van The Washington Post… Met een vermogen van 200 miljard dollar is Jeff Bezos de rijkste man ter wereld. Daarbij vergeleken steekt het vermogen van Donald Trump (geschat op 2,5 miljard) wat magertjes af” (NRC 17 okt.).
Waar gaat dit heen? Parallellen met 1984 springen in het oog. Het grote verschil zit hem het ontbreken van geweld en dwang. Het gaat veeleer via gewiekste manipulatie en voordeel halen uit informatie, die consumptieverslaving in de hand werkt. Een ander verschil met de Partij is dat Big Tech geen monolitische organisatie is, maar een paar monopolisten betreft. En het gaat om economische macht, niet om politieke macht, hoewel beide samenhangen, zoals blijkt bij het Amerikaanse Congres en de Chinese Partij. Congresleden hebben vaak een prominente positie in bedrijven en de Partij bemoeit zich direct of indirect met de handel en wandel van vrijwel iedereen.
Het Amerikaanse Congres
Het Congres in de VS, dat Big Tech aan banden wil leggen, is ook geen toonbeeld meer van democratie. Er heerst bijv. een pikorde naar macht en geld, status en dienstjaren. Congrescommissies worden meestal voorgezeten door de oudste leden. Dat verklaart ten dele waarom in de VS de machtigste politici vaak ouder zijn. De macht van het bedrijfsleven is er groot, congresleden behoren tot de ‘corporate rich’ en lobby’s van grote bedrijven hebben er grote invloed, zie The Power Elite van Wright Mills in nr 102 en Mark J Green e.a., Who Runs Congress? The President, Big Business or You?
Congresleden die het volk willen vertegenwoordigen hebben vaak minder invloed dan ze hadden gehoopt en moeten vaak onverrichter zake huiswaarts keren. Over de politieke elite heerst niet voor niets ongenoegen bij het volk, dat vatbaar is voor manipulatie van een populistische leider die een appellerende toon weet aan te slaan en het ressentiment en de frustratie weet te mobiliseren. Big Tech kan hierbij een faciliterende rol spelen en zo de democratie verder om zeep helpen. Anti-elitaire complottheorieën gedijen op deze voedingsbodem als onkruid in een wilde tuin, waarin Big Tech lang heeft verzuimt om te wieden.
https://www.securityinfowatch.com/video-surveillance/article/21125810/ai-and-specialty-analytics-are-changing-video-surveillance
Big Brother houdt van alles in de gaten
2. Overheidscontrole en totalitaire tendensen in democratische landen
Orwell had zoals gezegd een ambivalente houding tegenover de industriële machine-maatschappij. Hij vertrouwde de informatietechnologie, die toen in zijn kinderschoenen stond, niet erg na zijn ervaringen bij de BBC en die van zijn vrouw bij het Censorship Department van het Ministerie van Informatie, dat model gestaan heeft voor het Ministerie van Waarheid in 1984. Zijn fantastische verwachtingen worden nu bevestigd door de podcast serie van Jennifer Strong In Machines We Trust voor MIT Technology Review van het Massachusetts Institute of Technology (‘Ons leven in handen van computers’, NRC 31 okt.)
Gezichtsherkenning: ‘The computer says it’s you’
Orwell had de kwalijke kanten daarvan reeds voorzien, die in zijn tijd nog ver weg waren. “De podcast trapt af met… gezichtsherkenning… De serie gaat nadrukkelijk over de keerzijde van de voortstuwende automatisering... Een zwarte Amerikaan brengt een nacht in de cel door omdat gezichtsherkenningssofware onterecht zijn rijbewijsfoto koppelde aan camerabeelden van een horlogediefstal. ‘The computer says it’s you’, zei een agent… Het gebruikt van deze software is in Amerika niet gereguleerd. Terwijl overheden en bedrijven het wel volop gebruiken blijkt uit talloze voorbeelden… In Moskou hangen al 100 camera’s… en het systeem kan inmiddels zelfs goed met mondkapjes omgaan.” Er is ook al software om emoties te herkennen, zoals Orwell ook heeft gesuggereerd in 1984, zodat de denkpolitie ‘thoughtcrime’ kon opsporen en ongedaan kon maken.
Tegenwoordig lijkt complotdenken soms te worden beschouwd als een vorm van ‘thoughtcrime’, die sinds kort onder druk van de politiek door de Tech bedrijven wordt onderschept als destabiliserende desinformatie. Wie bepaalt waar de grens ligt? Zo kan kritiek op coronamaatregelen, die verwijst naar de wereldwijde vaccinatiecampage van Bill Gates en Big Pharma, als complotdenken worden afgeserveerd, terwijl hier kritisch toezicht op zijn plaats lijkt. Het gevaar is dat alle onwelkome theorieën op een grote hoop gegooid worden en het onderscheid zoek raakt. Informatie die machthebbers niet gelegen komt kan als desinformatie ter zijde worden geschoven.
Het verzamelen van informatie over burgers door de overheid
De overheid verzamelt allang allerlei informatie van de burgers. “Zo zit het gedrag van elke Amerikaan gemiddeld in 15 databanken verborgen. Alle interessante bijzonderheden over zijn gedrag, gezondheid, geldzaken, gezin, gerechtservaring, genetische gegevens, worden jarenlang, soms gedurende decennia geregistreerd. Daarnaast zijn er de even nieuwsgierige privécomputers van instellingen die de burger wel als klant willen.” We zagen hoe dat bij Amazon uit de hand lijkt te lopen. “Slechts 14 van de 50 staten verbieden uitdrukkelijk het aftappen van computerinformatie… En het Amerikaanse Congres incasseert bijna kritiekloos de groeiende computercontrole… Nationale normen voor het inzamelen van inlichtingen over privé-personen zijn er niet. Verenigingen ter verdediging van de privacy merken verontrust op dat een maatschappij, waarin een individu… zijn brein, beurs en biologische gegevens moet blootleggen,… een normaal leven onmogelijk maakt. Het wordt een gemillimeterde maatschappij, met geautomatiseerde marionetten… De Verenigde Staten beginnen steeds sterker te lijken op... Orwells ‘1984’, op een land dat alle activiteiten van zijn burgers in het oog houdt!” (Miel de Keyser, Krijgen Orwell en Huxley gelijk? 1984! Dit alles is inmiddels veel verder toegenomen).
“In de VS bestaat eigenlijk [nog steeds] geen privacywetgeving, het recht op een persoonlijke levenssfeer kennen ze niet. Data die je aan een bedrijf geeft, worden eigendom van dat bedrijf” (Brenno de Winter, beveiligings- en privacyspecialist, Volkskrant 9 nov. ‘Als wij mochten bepalen wat Joe Biden mocht doen’. Zijn antwoord: “Stoppen met iedereen op de wereld te bespioneren en aansluiten op de Europese privacywetgeving”).
Inmiddels is er een campagne tegen gezichtsherkenning en surveillance van de bevolking Reclaim Your Face. Het maakt inbreuk op de privacy en de vrijheid van vergadering en het kan leiden tot discriminatie en vervolging van minderheden (Zie NRC 24 nov. Maxim Februari, ‘De ‘grote crisis’ als riskante uitzonderingstoestand’).
Bedrijven houden personeel in de gaten
Niet alleen door de overheid, maar ook bedrijven kunnen burgers steeds beter in de gaten houden. Het Rathenau Instituut beschrijft in een rapport aan de Tweede Kamer wat het effect is van zogeheten digitale monitoring, waarbij werknemers worden afgeluisterd, gefilmd en geregistreerd. “De bevindingen zij alarmerend: de digitale tools die werkenden zouden moeten ondersteunen…, dreigen hen te robotiseren… De vraag naar ‘gluursoftware’ heeft een hoge vlucht genomen.”
In plaats van de efficiëntie te bevorderen wordt het tegenovergestelde bereikt. “Doordat mensen op hun vingers worden gekeken, ervaren ze stress en dat is juist contraproductief.” Door de technologie neemt ook werkdruk toe, omdat van minuut tot minuut wordt voorgeschreven en geregistreerd wat mensen moeten doen. Werknemers worden gereduceerd tot instrumenten om een zo hoog mogelijk rendement te halen. Maar “veel waardevolle, menselijke aspecten zijn niet in data te vangen” (‘De baas meet alles, zelfs de plaspauze’, Volkskrant, 5 nov.). Dit is slechts een kleine greep uit de berichten.
Dan is er nog de belastingdienst die grote vissen belasting laat ontduiken en naar belastingparadijzen door laat sluizen en kleine vissen vaak ten onrecht vangt, zoals met name kamerlid Pieter Omtzigt in de openbaarheid heeft gebracht.
Totalitaire tendensen tijdens de coronacrisis
Op dit onderwerp is al zijdelings ingegaan in eerdere artikelen in Civis Mundi over de coronacrisis. Het totalitaire karakter van de maatregelen is ingegeven door de onzekere noodsituatie. (Zie o.m. NRC 9 okt. ‘Kabibet: snelle actie crucialer dan democratische controle’. Met name wat betreft de noodwet werd de regering onder druk van deskundigen teruggefloten door de volksvertegenwordiging). Leiders en regeringen met totalitaire neigingen zouden hiervan opportunistisch gebruik kunnen maken. Zo doen pharma- en techbedrijven hun voordeel met de crisis, die voor de meeste bedrijven en organisaties zeer nadelig is. In westerse democratieën lijken dergelijke tendensen niet sterk aanwezig, die moeilijk zijn te traceren bij liberale, christendemocratische en sociaaldemocratische leiders als Mark Rutte, Angela Merkel, Boris Johnson, Jacintha Andern, de premier van Nieuw Zeeland en bij Scandinavische en Zuid-Europese leiders. Bij autoritiare leiders zoals Trump en Bolsonaro en in mindere mate Poetin zien we eerder een ineffectief laissez faire beleid, waarbij aanvankelijk het probleem wordt ontweken en onderschat.
De (vermeende) totalitaire tendensen van het coronabeleid, dat in veel westerse democratieën democratisch wordt gecontroleerd en ondersteund door de volksvertegenwoordiging en belangengroepen, lijken vooral prominent aanwezig in complotheorieën. Dergelijke theorieën, die in weelderige mate gedijen op een voedingsbodem van angst, onzekerheid en wantrouwen tijdens de crisis, hebben meestal een irrationeel en vaak bizar karakter en zijn voor de meeste mensen verre van geloofwaardig.
Bovendien was er na de eerste golf ruimte voor discussie en kritiek, die ook volop werd gelevend en niet meer is verstomd. Er dienen echter ook beslissingen te worden genomen om de samenleving op adequate wijze te beschermen tegen het virus met maatregelen die voor velen te ver gaan en voor andere niet ver genoeg. Discussie kan in een preciare sitatie geen rem op de besluitvorming zijn, wel een stimulans tot zorgvuldigheid. Bij de besluitvorming probeert de regering zich zoveel mogelijk te laten leiden door wetenschappelijke inzichten, ook al schieten deze tekort en zijn ze voor discussie vatbaar, omdat het een nieuw virus betreft met onvoorspelbare eigenschappen.
Directe of indirecte vaccinatieplicht?
Nu het coronavaccin eraan komt, wordt geoppert om mensen te stimuleren tot vaccinatie. Dat kan door hen direct of indirect hiertoe te verplichten door hen zonder vaccinatie toegang tot bepaalde gelegenheden te ontzeggen. “Als je je niet laat vaccineren heeft dat een consequentie,” aldus VVD Tweede Kamerlid Hayke Veldman. (Volkskrant 19 nov. ‘VVD oppert prikbewijs aan de deur’). Zo komt de
‘covidpas’ of het vaccinatiebewijs waarvoor door protesterende groepen en complotdenkers eerder voor gewaarschuwd is steeds dichterbij. ”In zo’n grote crisis zijn soms stappen nodig waarvan je in de basis zegt: nee dat willen we niet” (NRC 19 nov “Mag je straks meer als je gevaccineerd bent?’; NRC Opinie 24 nov. Maxim Februari, ‘De ‘grote crisis’ als riskante uitzonderingstoestand’). Er zijn deskundigen en politici die pleiten voor indirecte vaccinatieplicht. Sommigen vinden dat geen verplichting maar verplichtingen kunnen juist worden versoepeld door vaccinatie. Zonder vaccinatie dus niet. (Volkskrant Opinie&Debat 18 nov. ‘Vaccinatie hóéft niet, maar dan niet piepen over minder vrijheid’). “Maar als gevaccineerden meer moegen dan niet-gevaccineerden, is dat dan geen vaccinatieplicht? Nee dat is het niet.” Verplichting geldt voor de coronamaatregelen, die voor gevaccineerden niet meer nodig zouden zijn. Vaccinatie zou zo gezien dan een bevrijding zijn.
“Gevaccineerden meer rechten geven is politiek omstreden. Eind vorge maand nam een grote meerderheid van de Tweede Kamer een motie aan... dat er ‘nooit sprake mag zijn van een directe of indirecte vaccinatieplicht’. Alleen de VVD en D66 stemden tegen... Met de razendsnelle ontwikkelingen rond meerdere coronavaccins blijkt een Haags taboe plots toch bespreekbaar... dat gevaccineerde burgers... meer vrijheid krijgen.” De motie blijft echter nog overeind. In veel landen bestaat al vaccinatieplicht.
Volgens peilingen van Maurice de Hond zou ruim de helft van de bevolking zich zeker of waarschijnlijk willen laten vaccineren. De NRC (19 nov.) leidt hier uit af dat ongeveer 40 procent een vaccinatie gaat halen. Een kleine helft is er nog niet uit. De meesten twijfelen en 28 procent wil zich zeker of waarschijnlijk niet laten vaccineren. I&O Research en de TU te Delft komen met vergelijkbare cijfers. (Volkskrant 23 nov. ‘Vaccineren? Een grote groep staat nog niet te dringen’; NRC 18 nov. Floor Rusman, ‘Duw vaccin-twijfelaar niet in de loopgraven’). Reden voor de twijfel is de onzekerheid over de veiligheid van het vaccin en het ontbreken van tests op langere termijn tests. Voor verreweg de meeste mensen zijn de symptomen mild of nauwelijks merkbaar, vaak nog minder dan bij griep, waarbij vaccinatie niet verplicht is.
Gezien de grootte van de groep twijfelenden lijkt verplichte vaccinatie niet voor de hand te liggen. Het zou een schending zijn van democratischeprincipes en burgerlijke vrijheden. Het gegeven dat verplichting serieus wordt overwogen en bepleit door bestuurders en deskundigen, geeft op zijn minst te denken. Reserve wordt gevoed door de berichtgeving over de vaccins, zoals ‘Wolk van geheimen rond nieuwe vaccins’ (NRC 22). Veel informatie wordt niet openbaar gemaakt, zoals gebruikelijk bij de farma-industrie, met name over geldzaken zoals kosten en winsten. Ook zijn ze vaak niet scheutig met informatie over de onderzoeksopzet en eventuele risico’s en bijwerkingen (zie o.m. Peter Götzsche, Dodelijke medicijnen en georganiseerde misdaad). De overheid munt evenmin uit in transparantie. Samen met de farmaceutisch georiënteerde geneeskunde bepalen overheid en farma-industrie de gezondheidszorg in vergaande mate. Geen wonder dat veel mensen het lot in eigen hand willen nemen in plaats van het door instituties te laten bepalen. Verplichte of sterk gestimuleerde vaccinatie doet meer denken aan Brave New World van Aldous Huxley dan aan 1984 van George Orwell, omdat farmaceurische middelen worden ingezet om mensen aangepast te maken en het leven de veraangenamen.
Inlichtingendiensten van Defensie
Onlangs kwam in het nieuws ‘Hoe defensie zijn eigen bevolking in de gaten houdt’ (NRC 16 nov.) en “op grote schaal data is gaan ‘verzamelen, verwerken en verspreiden’ over de verspreiding van covid-19, desinformatie, onrust rond 5G, demonstraties, protesterende groepereingen e.d. Daarvoor werd min of meer ‘op eigen houtje’ het Land Information Manoeuvre Center LIMC opgericht zonder verzoek van de regering. De bedoeling om te oefenen met oorlogvoering met behulp van data. De eigen bevolking was dus proefkonijn, hetgeen hier niet is toegestaan. Het goedbedoelde Centre is inmiddels weer ontbonden na een windvlaag in de media. (Zie ook ‘Defensie vergaart heimelijk dat over eigen bevolking’ NRC 16 nov.; ‘Willen we dat defensie alles weet?’ NRC 17 nov. Nee dus; ‘Een ongevraagde extra inlichtingendienst was een Defensie-blunder’ NRC Commentaar 19 nov. “Hun nachtmerries lijken uitgekomen” schrijft het commentaar over de viruskritische groep). Data verzamelen over burgers zou geen taak voor defensie zijn. Daarvoor zijn andere diensten zoals de AIVD en de militaire MIVD, die samenwerken met de CIA en andere inlichtingendiensten. Wat die allemaal doen, weten we niet precies. Het zijn geheime diensten. Het is niet onmogelijk dat in de openbaarheid is gekomen wat allang gebeurt bij andere diensten, als het hier niet gebeurt dan gebeurt het in andere landen zoals de VS en China.
Zoals eerder aangegeven nodigt een precaire situatie uit tot autoritair en zelfs totalitair aandoende maatregelen. Dit verklaart de totalitaire tendensen, die echter niet inherent lijken te zijn in westerse democratieën, hoewel alertheid en democratische controle hier op zijn plaats is, zoals blijkt uit het bovenstaande. De machtsfactor in de zin van macht om de macht, zoals in 1984 aan de orde is, lijkt hier niet in het geding. Het komt meer in de buurt van de farmaceutisch geïnduceerde consumptieve wereld van Brave New World. (Zie Miel Dekeyser, 1984: Krijgen Orwell en Huxley gelijk?). In totalitaire samenlevingen zoals China ligt dat misschien anders. Daarover gaat het volgende onderdeel. Een zekere reserve ten opzichte van vijand-denken en projectie is hier op zijn plaats.
https://www.computable.nl/artikel/nieuws/overheid/5900072/250449/forse-kritiek-op-wetsvoorstel-inlichtingendiensten.html. “De nieuwe wet kent een forse uitbreiding van bevoegdheden...[en] een gebrekkige transparantie... [en] effectief toezicht”