Het landsbestuur

Civis Mundi Digitaal #108

door Mathieu Wagemans

Wie wil kennismaken met het functioneren van de overheid en het bestuur van dit land treft in het boek een breed overzicht aan met feiten, beschrijvingen, praktijken, incidenten en overwegingen. Of het nu gaat om de wijze waarop de overheid reageert op WOB-verzoeken, om coalitievorming, om onze poldercultuur, om een ruimere staf voor parlementariërs, om lobbyactiviteiten, om het stellen van Kamervragen, om de historie van politieke partijen of stijlen van leiderschap, het komt allemaal aan bod. Ook bevat het boek veel historische doorkijkjes. Die hebben zowel betrekking op voorvallen die zich hebben voorgedaan als op verwijzingen naar uitspraken van staatslieden en filosofen. Dat geeft het boek een zekere smeuïgheid. Voor de leesbaarheid is dat prima.

Tegelijkertijd is het boek eerder beschrijvend en inventariserend dan beschouwend. Beschrijvend omdat gebeurtenissen en het feitelijk verloop van coalitievorming de revue passeert. Inventariserend wanneer ontwikkelingen getalsmatig worden geschetst. Zo bevat het boek een uitgebreid overzicht van incidenten die zich hebben voorgedaan op het vlak van communicatie tussen regering en parlement. Wanneer het om beschouwingen gaat wordt vaak volstaan met uitspraken van personen over hoe het Nederlandse systeem functioneert.       

Deelbelangen

Ondanks de breedheid van onderwerpen is het boek zeker niet volledig. Hoe Nederland wordt bestuurd en hoe de politiek functioneert geeft ook gemakkelijk aanleiding tot verdiepende vraagstellingen. Bijvoorbeeld met betrekking tot het functioneren van de democratie. We zijn in het buitenland trots op onze democratische waarden, maar op de wijze waarop we die in praktijk brengen valt nogal wat af te dingen. Bijvoorbeeld met betrekking tot de scheiding van machten. Steeds vaker zijn er de voorbeelden die aangeven dat het juridisch domein de overhand heeft gekregen boven het politieke domein. Er is sprake van juridisering, leiden tot steeds ingewikkelder regelgeving en langdurige procedures. Het zou aardig zijn geweest te ontrafelen wat de onderliggende krachten zijn die tot een dominantie hebben geleid van het juridische. Voorstellen voor vernieuwing komen regelmatig niet van de grond of moeten worden aangepast vanwege juridische eisen. Bestaande regels zij juridisch zo stevig vastgezet dat ze soms onveranderlijk lijken. Het bestaande voert de regie over het nieuwe.

Politieke partijen

Of neem het functioneren aan politieke partijen die vaak spreekbuis zijn van deelbelangen. We zijn maatschappelijk georganiseerd rond fundamentele tegenstellingen zoals die tussen werkgevers en werknemers, tussen landbouw en natuur. Daardoor houden we problemen georganiseerd in stand en belemmeren we onszelf tot ingrijpende oplossingen te komen. We zijn georganiseerd rond problemen uit het verleden, niet rond duurzame en structurele oplossingen voor de toekomst.

We hebben onze problemen uitstekend georganiseerd. Het boek zou aan inhoud hebben gewonnen wanneer dergelijke diepliggende vraagstukken meer aandacht hadden gekregen en op basis van analyses voorstellen zou hebben bevat voor vernieuwing. Kunnen we blijven vertrouwen op een partijpolitiek systeem? En hoe kunnen we de verwatering en verarming tegengaan waar de recente verkiezingscampagnes zo “rijk”, of liever gezegd arm aan waren? Hoe versprekingen nieuws werden. Hoe de pers weinig de diepgang opzocht en kraaide van plezier, wanneer ze iemand hadden kunnen betrappen op een inconsequentie tussen verkiezingsprogramma en stemgedrag over een motie drie jaar geleden. Men bevestigde zo de armoede in plaats van die te thematiseren.   

Omgaan met fouten

Een goed voorbeeld van een vraagstuk waarbij wel sprake is van enige verdieping vormt de vraag hoe wordt omgegaan met fouten. Terecht wordt aangegeven dat dit een belangrijk kenmerk is van goed leiderschap. Aangegeven wordt dat er binnen ons systeem sprake is van ingebouwd corrigerend vermogen. Maar ook het risico dat dit corrigerend vermogen gemakkelijk zijn werking kan verliezen wanneer dat institutioneel wordt verankerd. Dan kan er gemakkelijk erosie optreden. Dat wordt in het boek ook geïllustreerd. Een dergelijke beschouwing zou nog verder kunnen worden verdiept door de vraag te stellen of de eisen die we aan overheidsbeleid stellen niet onwerkelijk zijn. Hoe we ervan uitgaan dat ieder willekeurig besluit van de overheid uitputtend moet en kan worden gemotiveerd en geheel consistent met zijn met alle ooit eerder genomen besluiten. Hoe we de lat voor de overheid zo hoog hebben gelegd dat het onmogelijk is eroverheen te komen. Hoe we liever de illusie in stand houden dat we tot volledige perfectie in staat zijn dan blijk te geven van enige realiteitszin. Hoe fouten kunnen worden opgevat als signalen van een fundamenteel onvermogen dat echter onbespreekbaar is.

Ficties

Hoe ons overheidssysteem gebouwd is op ficties. Zoals het uitgangspunt dat een minister verantwoordelijk is voor ieder willekeurig besluit dat op het departement wordt genomen. Of het uitgangspunt dat iedere burger de wet dient te kennen. Het zijn ficties maar ze vormen wel de hoekstenen van ons systeem. Zo ver gaan de analyses in het boek niet. Dat is jammer. Op de titel van het boek Het land moet bestuurd worden valt weinig af te dingen. De thematisering van wat daar allemaal bij komt kijken zou wel wat meer diepgang hebben kunnen krijgen. De wens om een correcte weergave te geven van wat er allemaal heeft plaatsgevonden heeft wat veel voorrang gekregen waardoor er sprake is van enige oppervlakkigheid. Maar wellicht gaan we over die verdiepingsslag nog eens wat lezen. Een goede kennis van de historie kan een prima basis zijn voor een verdiepende vervolgstap.