Massa en macht

Civis Mundi Digitaal #133

door Herman Hümmels

Elias Canetti (1905 - 1994) was een Duitstalige schrijver. De Nobelprijs voor Literatuur 1981 werd hem uitgereikt "voor geschriften gekenmerkt door een brede kijk, een schat aan ideeën en artistieke kracht." (www.nobelprize.org) Dit boek was de belangrijkste aanleiding.
De massa
“Voor niets is de mens meer beducht dan voor aanraking. Hij wil zien wat hem grijpt, hij wil het herkennen of op zijn minst kunnen thuisbrengen.” (p25) Met deze woorden begint Canetti het boek. De toon is gezet. Vanuit de beschrijving van een direct beleven analyseert hij wat er volgens hem gebeurt en geeft daar betekenis aan. “Alle afstanden die mensen om zich heen geschapen hebben, zijn door deze aanrakingsvrees ingegeven. [..] Alleen in de massa kan de mens van deze aanrakingsvrees worden verlost. [...] Zodra men zich eenmaal aan de massa heeft overgegeven, vreest men haar aanraking niet.
[Een universeel verschijnsel is dat massa’s soms plotseling ontstaan. Canetti maakt onderscheid tussen open en gesloten massa’s.] “Plotseling ziet alles zwart van de mensen. Zodra ze bestaan willen ze uit meer bestaan. De drang tot groeien is de eerste en voornaamste eigenschap van de massa. Ze wil iedereen omvatten die binnen haar bereik is. [...] De natuurlijke massa is de open massa: aan haar groei is hoegenaamd geen grens gesteld.”  (p25/26) De gesloten massa ziet af van groei en mikt vooral op duurzaamheid en bestendigheid. Ze heeft wel een grens, ze legt zich vast. De toegangen zijn beperkt, de grens wordt gerespecteerd.
De ontlading
“De belangrijkste gebeurtenis die zich binnen de massa afspeelt is de ontlading. Daarvóór bestaat de massa eigenlijk niet, de ontlading bepaalt haar eigenlijk pas. Het is het ogenblik waarop allen die tot haar behoren hun verschillen afleggen en zich elkaars gelijken voelen.” (p28) Het gaat om verschillen in rang, stand, klasse, bezit… Als individu zijn mensen zich van deze verschillen bewust, dit bewustzijn valt in een massa weg. De verschillen drijft mensen uit elkaar, in de massa is er een ‘samen’. Als individu houdt de mens zich met nadrukkelijke bezitsdrang anderen van het lijf. Zijn hele leven is op afstanden ingesteld. (Nabijheidskringen HH) Vrijheid van toenadering is aan banden gelegd. Door hiërarchieën heeft iedereen zijn plaats. “In zijn afstanden verstart en versomberd de mens. [...] Slechts allen tezamen kunnen zich van de last van hun afstanden bevrijden. [...] In de ontlading worden de verschillen afgeworpen en voelen allen zich gelijk. [...] De verlichting hierover is kolossaal.” (p29) Een massa valt uiteen. “Ze kan slechts blijven bestaan als het proces van de ontlading blijft voortbestaan. [...] Slechts het aangroeien van de massa belet hun die er reeds toe behoren om onder het juk van hun persoonlijke lasten terug te keren.” (p30)
Massakristallen
Een massakristal is een besloten gemeenschap, een vereniging. Ze kunnen slechts een beperkt aantal leden opnemen. Ze vreest de afbraak en “kan slechts blijven bestaan als het proces van de ontlading wordt voortgezet, in nieuwe mensen die zich bij haar aansluiten. Slechts het aangroeien van de massa belet hun die er reeds toe behoren om onder het juk van hun persoonlijke lasten terug te keren.” (p30) 
“Met ’massakristallen’ bedoel ik kleine, starre mensengroepen, streng afgebakend en van grote bestendigheid, die als uitgangspunt voor massa’s dienen. [...] Op hun eenheid komt het veel meer aan dan op hun grootte.” (p99)
Massasymbolen
Massasymbolen zijn “collectieve eenheden, die niet uit mensen bestaan en niettemin als massa gevoeld worden, duid ik aan als ‘massasymbolen’.” (p101) Canetti noemt onder andere: vuur, zee, regen, de rivier, woud, koren, wind, zand, stapels, steenhopen…

Elke natie heeft haar eigen massasymbolen. Canetti benoemt de symbolen van Engeland, Nederland, Frankrijk, Zwitserland, Spanje, Italië… “De betekenis van massa symbolen komt bijzonder duidelijk naar voren in de tegenstelling tussen Engelsen en Nederlanders. Deze volkeren zijn stamverwanten…” (p219)
Vernielzucht
Vernielzucht is het eerste wat aan een massa opvalt. Het liefst vernielt de massa huizen en voorwerpen, vaak breekbare voorwerpen. “Het zijn de krachtige kreten van een nieuw schepsel, van een jonggeborene. [...] Alles schreeuwt met iedereen mee, en het rinkelen is de bijval van de dingen. Een speciale behoefte aan dit soort lawaai schijnt aan het begin van de gebeurtenissen te bestaan, wanneer men nog niet met zovelen is en er nog weinig of in het geheel niets is gebeurd. Het lawaai houdt een belofte in voor de versterking waarop men hoopt, en het is een gelukkig voorteken voor de komende daden. Maar het zou een vergissing zijn te geloven dat de gemakkelijkheid van het breken het beslissende motief ervan is. Men heeft zich op beeldhouwwerken van hard steen geworpen en niet gerust voordat ze verminkt en onherkenbaar waren. [...] De vernieling van beelden die iets voorstellen is de vernieling van een hiërarchie die men niet meer erkent. Men vergrijpt zich aan de afstanden, die voor allen zichtbaar zijn en overal gelden. [...] De ontlading heeft zich in deze daad voltrokken.
Maar ze gaat niet altijd zo ver.  De vernieling van gewone aard, waarvan in het begin sprake was, is niets anders dan een aanval op alle grenzen. Ruiten en deuren […] Er zit echter nog meer aan vast. De mens als individu heeft zelf het gevoel dat hij in de massa grenzen van zijn persoon overschrijdt. Hij voelt zich opgelucht, daar alle afstanden die hem op zichzelf terugwierpen en hem in zichzelf opsloten zijn opgeheven.” (p30/31)

En Canetti gaat verder… De geslotenheid van huizen met vijanden. Zinsbegoocheling. Vrijheid. Gelijkheid. Vuur. Riten en symbolen… “De open massa is de eigenlijke massa, die zich vrij aan haar natuurlijke drang tot groeien overgeeft. [...] De gesloten massa’s uit het verleden [...] waren alle tot vertrouwde instituties geworden…” (p32)
En verder…
Het voorgaande item schetst de manier waarop Canetti de maatschappij, gebeurtenissen, deelnemers en de functie van voorwerpen analyseert en een naam geeft: nauwkeurig; met verrassende inzichten; in een mooi taalgebruik.
De andere hoofdstukken zijn getiteld: De meute; Meute en religie; Massa en geschiedenis; De biologische organen van de macht; De overlevende; Elementen van de macht; Het bevel; De metamorphose; Aspecten van de macht; Heerschappij en paranoia.

Eigenschappen van de massa
Canetti vat de kenmerken van een massa als volgt samen:

1. De massa wil altijd groeien.
2. Binnen de massa heerst gelijkheid.
3. De massa streeft naar dichtheid.
4. De massa heeft een richting nodig.

Canetti onderscheidt verschillende soorten massa, en van sommige soorten weer ondersoorten…
Macht
Na wat geschiedenis, waarin macht een rol speelt, gaat Canetti dieper op het verschijnsel ‘macht’ in. Hij begint met het verschil tussen grijpen en verslinden. Aan het grijpen en verslinden gaat het beloeren en naderen vooraf. Het gaat daarbij om observaties zoals dit bij dieren-in-het-wild het geval is. Daar kunnen we volgens Canetti de oorsprong van onze emoties uit afleiden. Na het besluipen en de sprong vindt de eerste aanraking plaats. De aanraking door de tastorganen is de voorbode van het proeven.

We schrikken van een onverwachte aanraking. Ons leven in de huidige maatschappij “is niets dan een voortdurende inspanning om dit moment te vermijden. Of de tegenstand van dit ogenblik af wordt voortgezet of geheel opgeheven, hangt af van de machtsverhouding tussen aanraker en aangeraakte; maar meer nog dan de werkelijke machtsverhouding betreft het hier de voorstelling die de aangeraakte zich ervan maakt. Meestal zal hij nog proberen zijn leven te verdedigen, en slechts tegen een macht die hem overweldigend toeschijnt, zal hij niets meer ondernemen.” (p258) Ik moest meteen aan de actualiteit van grensoverschrijdend gedrag denken. Canetti moest denken aan momenten van arrestatie.

Na de aanraking vindt het grijpen plaats, en na het grijpen het knijpen. Na het knijpen de vermorzeling, dan het verorberen… “Het opvallendste instrument van de macht, dat de mens en ook zeer veel dieren met zich meedragen, zijn de tanden. De rij waarin ze gerangschikt zijn…” (p262) Een geordende reeks… “Het nauwe keelgat… “ (p265) Vervolgens geeft Canetti een beschouwing over de hand die grijpt… Over het geduld van de handen… Over de vingeroefening van apen… Het laatste hoofdstuk in het boek is getiteld: ‘De ondergang van de overlevende.’ (p579)
Conclusie
Canetti filosofeert over de dynamiek tussen mensen, over hoe ze kunnen opgaan in supersystemen en hoe supersystemen in de vorm van hiërarchieën mensen beïnvloeden. Hij ziet vooral de psyche als deel van een geheel en neemt uitstapjes naar sociologie, antropologie, geschiedenis en politiek. Ondanks zijn mooie taalgebruik, of misschien wel dankzij, is zijn boek niet overal even makkelijk te lezen en vergt concentratie.
Casper Thomas noemt het boek in zijn voorwoord: ongrijpbaar en morbide. Dit laatste heb ik niet zo beleefd. Wel vraagt het boek de bereidheid om tot nieuwe inzichten te komen, wat niet inhoudt dat hij per se overal gelijk moet krijgen. Het boek is meer een beschrijving van allerlei observaties en de duiding van mogelijke eraan ten grondslag liggende principes, zonder aan globale theorieën toe te komen.. Hij baseert zich ook nauwelijks openlijk op anderen, wat het werk origineel maakt. We leven in een tijd van opkomst van het autoritair leiderschap. Dit maakt dit boek (oorspronkelijke druk 1960) opnieuw actueel.