Progressief kapitalisme of verjongde sociaal-democratie

Civis Mundi Digitaal #148

 Samenvatting van interview met Joseph Stiglitz: ‘Deregulering in de jaren 80 kostte ons onze vrijheid in 2008’ door redacteur Egbert Kalse, NRC 2 juli 2024.

Stiglitz (81) was chef-econoom bij de Wereldbank, “een man met een missie... Zijn nieuwe boek De weg naar vrijheid is een pleidooi voor progressief kapitalisme”. Wat houdt dat in? Het blijkt neer te komen op uitbreiding van de rol van de overheid en kritiek op “de economische onderbouwingen van het huidige neoliberale kapitalisme [...die] op drijfzand zijn gebaseerd.”

Zijn boek(titel) neemt stelling tegen De weg naar slavernij van Friedrich Hayek en keert zich ook tegen Milton Friedman, beide economen van het neoliberalisme. “Het recept voor vrijheid... bleek in de praktijk vooral het recht om uitgebuit te worden. De vrijheid van enkelen ten koste van de vrijheid van velen... Het neoliberalisme en het vrijemarktkapitalisme zijn voor de meeste mensen juist een bedreiging."

Missers van het neoliberale kapitalisme

“Het kapitalisme... kan niet goed overweg met externaliteiten, onvoorziene gebeurtenissen van buiten het systeem, zoals klimaatverandering of een pandemie... Ook eigenlijk niet goed met compromissen... Wie macht verwerft in het huidige systeem... zal die macht niet alleen behouden, maar ook uitbreiden ten koste van anderen. Met alle negatieve consequenties van dien.” Het ging mis met het onbelemmerde, ongereguleerde kapitalisme. Maar ook voor die tijd werden werknemers uitgebuit. Arbeidsw etgeving bracht verbetering, een meer “menselijk kapitalisme”.

Het neoliberalisme verkleint volgens Stiglitz de vrijheid. “Het dereguleren van het financiële systeem leidde er uiteindelijk toe dat we in 2008 met de financiële crisis allemaal onze vrijheid verloren... We werden zelfs gedwongen miljarden dollars te betalen om de banken te redden. [Men] schroomde niet om...dictator Pinochet in te zetten om hun ideeën in Chili ten uitvoer te brengen... Het punt was: het ging niet om politieke vrijheid. Ze wilden het land hun economische orde opleggen, wat een soort ongelijkheid betekent die tot op de dag van vandaag voortduurt.”

Een eerder boek van Stiglitz (2019)

Basisideeën

“Een van de basisideeën waarmee ik begin, is dat je een rijke verscheidenheid aan instituties nodig hebt.” Niet alleen overheid en bedrijven die gericht zijn op winst. "In de VS zijn de meest succesvolle instellingen grote universiteiten..." En die hebben geen winstoogmerk. En toch staan die aan de basis van grote technologische en wetenschappelijke vooruitgang. In de financiële crisis zag je ook dat coöperaties zonder winstoogmerk de enige banken waren die normaal bleven functioneren. Het toont dat je een rijke verscheidenheid aan instellingen moet willen hebben.”

Een tweede principe: we hebben... wel degelijk een overheid nodig. Er is politieke actie nodig, er zijn publieke investeringen nodig... We hebben infrastructuur en onderwijs nodig. En ten derde: we hebben ook publieke regelgeving nodig... Als we geen stoplichten, regelgeving en kruispunten van de overheid hadden, zouden we een patstelling hebben... Dankzij een eenvoudige regeling hebben we... vrijheid... Dit alles vereist een actieve overheid.”

“We hebben ook controlesystemen nodig. We kunnen niet toelaten dat er machtsconcentraties ontstaan die alleen hun eigen belangen nastreven, zoals de afgelopen decennia is gebeurd... Ik heb het hier over controlemechanismen binnen de samenleving [niet alleen de overheid]. Eentje daarvan is wat mij betreft dat je geen buitensporige opeenhoping van rijkdom wilt hebben... Dat betekent ook dat je in de politieke arena transparantie nodig hebt. Voor mij vereist een goed functionerende economie  dus een goed functionerende democratie... Ik noem progressief kapitalisme...een verjongde sociaal-democratie.” Hij wijst ook op progressieve belastingen.” [Hoe rijker, des te meer belasting] 

Migranten krijgen de schuld van het falen van het neoliberalisme

Hoe komt het dat rechts de wind mee heeft? Het heeft te maken met het probleem van de toestroom van migranten, die spanningen geeft. Stiglitz noemt zich een “relatieve buitenstaander” wat dit betreft. Hij kent de situatie in de VS beter. "daar daalt de levensverwachting en groeit de kloof tussen rijk en arm. De Amerikaanse droom is een mythe. Al deze problemen hebben we zelf veroorzaakt, ze hebben niets met migratie te maken, alleen met ons onvermogen om onze eigen samenleving goed vorm te geven. Maar we geven de migranten de schuld... Het is de mislukking van het neoliberalisme die we niet willen toegeven... Dat is volgens mij de essentie van wat er aan de hand is. En dat terwijl we weten dat Europa migranten nodig heeft, en dat geldt ook voor Amerika. Maar rechts schuift die werkelijkheid, de behoefte aan immigranten terzijde en geeft anderen de schuld van het falen van het neoliberalisme... En het is heel triest dat je de verkeerde diagnose van het probleem hebt en dus ook de verkeerde oplossing zult krijgen. We krijgen een steeds verder gepolariseerde samenleving.”

Stiglitz herhaalt dat progressief kapitalisme neerkomt op verjongde sociaal-democratie, een term die in Europa meer aan kan spreken dan in de VS, waar de eerste term meer passend lijkt. De kern vormt “een complexe mix van verschillende soorten instituties” 

“Het huidige kapitalisme benadrukt de rol van financieel kapitaal. Maar ik benadruk veel meer de rol van menselijk kapitaal, wat mensen doen, onze relaties met elkaar, van milieu- of natuurkapitaal, het systeem van de wereld waarin we leven.” 

Tegenkrachten

Waarom is het hem niet gelukt het systeem van binnenuit bij te sturen toen hij betrokken was bij de regering Clinton en de Wereldbank?

“Succesvolle verandering gaat uiteindelijk over evolutie en niet over revolutie. Evolutie is moeilijk, zeker in een systeem van politieke macht dat onze samenleving en economie vormgeeft... Een van de lessen is dat er sterke krachten zijn die werken aan het behoud van privileges, het behouden van de macht en het behouden van geld. Ik ben ervan overtuigd dat ideeën er [ook] toe doen... Het idee van het neoliberalisme was heel krachtig... Maar het werkt niet zoals de metafoor beschreef... Na ruim zestig jaar... kun je met recht zeggen dat het een bewezen slecht idee is.”

Het systeem is na de crisis in 2008 niet veranderd maar gered. Hoe liggen de kansen op verandering? “Een kinderdiabetescrisis [en obesitas in samenhang met ongezonde voeding] ... de opiatencrisis [medicijnen, pijnstillers]... een klimaatcrisis en een ongelijkheidscrisis. De zaken blijven zich opstapelen... Het systeem werkt duidelijk niet... Wie kan er nog een huis kopen? Wie komt er niet met een studieschuld van tienduizenden dollars uit zijn studie gerold... En daarom heb ik goede hoop dat ze zullen zeggen”: we hebben een nieuw systeem nodig... De jongeren staan onevenredig aan de kant van het progressivisme, ze zitten  meer op mijn lijn... Tegelijkertijd is er een groep die juist erg bang is... hun manier van leven staat ter discussie... Dat maakt hen huiverig voor verandering. En zij worden gevoed door conservatief rechts, dat moedwillig onjuiste feiten verspreidt met als doel het behouden van de macht.”

“De stap naar het progressieve kapitalisme zal niet gemakkelijk zijn. Er zullen mensen zijn die wat vrijheid verliezen... om uit te buiten... Maar ik ben ervan overtuigd dat de samenleving als geheel beter af zal zijn.”