Thema 1: Mens- en wereldbeelden

Onder dit thema zetten we onze serie voort over het machtsmotief als dominerende historische drijfkracht, al wordt in Nederland liefst met een grote boog om dat motief heen gelopen. We spitsen het nu toe op de cruciale rol van dat motief in de godsdienstgeschiedenis. Vier kwesties komen daarbij aan de orde: de strijd om de voorrang tussen religieus gefundeerde beschavingsconcepten in premoderne culturen; de begrenzing van religieuze invloed op het openbare leven, zoals zich dat voltrekt in de moderniteit door een scheiding te maken tussen godsdienst/kerk en staat als liberaal principe; het conflictpotentieel van de godsdienst als uitvloeisel van de werking van dat machtsmotief; en ten slotte het machtsmotief als kerkelijk-politieke drijfkracht in de r.k. kerk als unieke klerikale heerschappijvorm.

Thema 2: Liberalisme als westerse beschavingstraditie

Omdat we bemerkt hebben dat de ondertitel van het laatste jaarboek, getiteld Wereld-gebeuren sinds de jaren ’60: van linkse dominantie naar liberale triomf nog op weerstanden stuit, volgt in dit nummer een korte toelichting van wat hiermee bedoeld wordt.

Wat betekent neoliberalisme? Nadat in het vorige nummer een recensie is gewijd aan een boek waarin de historische voorwaarden voor de ontwikkeling ervan worden onderzocht, volgt in dit nummer een korte bespreking van een boek waarin de auteurs neoliberalisme als negatief geduide ideologie pretenderen te ontmaskeren. Sinds de jaren ’80 is neoliberalisme in zwang gekomen ter aanduiding van een omslag, die dan op instigatie van de Amerikaanse president Reagan en de Britse premier Thatcher plaatsvindt, namelijk een teruggrijpen op klassiek-liberale waarden als vrije-markteconomie en daarmee samenhangende instituties, die in de vorige eeuw sterk in de verdrukking waren geraakt als gevolg van collectivistische en totalitaire tegenkrachten. Die omslag was toen een nuttige reactie op verstarrende effecten van een stagnerend geraakte verzorgingsstaat. Met die omslag is het neoliberalisme dus geassocieerd geraakt, evenals met bepaalde negatieve tendenties die ermee op gang gebracht zijn. Die zijn volgens de auteurs echter het gevolg van een inadequate realisering van liberale uitgangspunten. Maar is dat zo? In de bespreking wordt hier nader op ingegaan.

Thema 5: Actuele crisisproblemen

Thema 5.1: Demografische crisisproblematiek

Onze tijd wordt ervaren als een tijd van meervoudige crises. Tot dat crisisbesef valt ook de demografische problematiek te rekenen, zoals die in Europa tot uiting komt in toenemende vergrijzing van de bevolking en bevolkingskrimp. De vraag die daarbij ter discussie staat, is of arbeidsmigratie hiervoor een oplossing biedt, of wellicht bevolkingspolitiek, zoals eveneens bepleit wordt?

Thema 5.2: Religieuze identiteitscrisis

Onderdeel van dit crisisbesef is ook een religieuze en levensbeschouwelijke identiteitscrisis. Traditionele godsdiensten, die ontstaan zijn in een premodern geestesklimaat en wier godsdienstige noties daardoor gestempeld zijn en blijven, worden met het doorzetten van de uitgangspunten van de moderniteit als nieuw beschavingstype meer en meer als een Fremdkӧrper ervaren. Daardoor is onder veel oorspronkelijk traditionele gelovigen een religieuze identiteitscrisis ontstaan. Rond traditionele religieuze zekerheden zijn twijfel en onzekerheid gegroeid. Die crisis culmineert in de vraag, of er genoegzame redenen zijn om nog te blijven geloven in het door die godsdiensten gepredikte beeld van God en, wat het christendom betreft, dat van Jezus als Zijn zoon, overeenkomstig het geijkte canonieke beeld. In de vrijzinnig-religieuze traditie van ontmythologisering van als premodern beschouwde traditioneel-christelijke geloofsvoorstellingen staat dat laatste sinds lang ter discussie. In de geest van die traditie wordt door Hans Feddema een heel ander beeld van Jezus geschetst, namelijk als een gewone joodse getrouwde man, maar wel met unieke zienersgaven.

In aansluiting hierop publiceren we ook een korte reactie van dezelfde auteur op de stellingname van twee filosofen van resp. protestantse en katholieke huize met betrekking tot het concept van een religie zonder God.

Thema 6.2: Staatkundige en constitutionele problemen

Hoe ongelijk zijn we, en hoe ongelijk mogen we zijn? Dat is een vraag idee sinds lang inzet is van politieke discussie en strijd, en opnieuw aan de orde is gekomen door de publicatie van het geruchtmakende boek van Thomas Piketty, Capital in the 21^st Century. Deze daardoor ineens vermaard geworden Franse econoom had recent een ontmoeting met leden van de Tweede Kamer, om daarover met hen van gedachten te wisselen. In antwoord op deze opnieuw sterk in discussie geraakte vraag is begin jaren ’70 ook een boek verschenen met een rechtsfilosofisch onderbouwd antwoord daarop, van de hand van de Amerikaanse rechtsfilosoof John Rawls, die daarmee evenals Piketty nu ineens grote bekendheid heeft gekregen. Wellicht goed om daar nog eens aan te herinneren.

Thema 12: Drugsproblematiek

Het Nederlandse drugsbeleid is gelukkig niet zo extreem als dat in de VS. Maar de tweeslachtigheid ervan – het gedogen van de verkoop van softdrugs, maar het verbieden van de inkoop – begint steeds meer te irriteren. Vandaar dat steeds meer gemeenten daar van af willen, en legalisatie ervan bepleiten. We vestigen daarop met instemming de aandacht.

Thema 13: Lage Landen problematiek

Het Vlaams-Nederlands Huis deBuren (Brussel) en DutchCulture (Amsterdam) introduceerden eind juni het culturele feestjaar Vlaanderen-Nederland: BesteBuren. In 2015 is het 20 jaar geleden dat Nederland en Vlaanderen een Cultureel Verdrag sloten. Deze culturele samenwerking en toekomstige plannen worden een jaar lang op de kaart gezet. BesteBuren begint op zondag 7 februari 2015 en eindigt op zondag 14 februari 2016. Hier een korte toelichting.

Thema 20: Integraal versus reductionistisch-analytisch denken

Onder dit thema publiceerden we eerder (in de nummer 24 tot en met 27) een artikelenserie van Piet Ransijn over de complementariteit van kennisgebieden. Deze cultuursocioloog bouwt hierop voort in een grondige en boeiende bespreking van het boek Liber Universitatis van Jeroen Buve – grondlegger van de Geert Grote Universiteit – en uitgegeven door de uitgeverij van die universiteit, Deventer Universitaire Pers, 2014. Het eerste deel van die bespreking verschijnt in dit, het tweede deel in het volgende nummer, met een weerwoord van Buve.

Thema 21: Mensenrecht en volkenrecht

De vraag hoe het historisch gegroeide statenstelsel – als willekeurig resultaat van oorlogsgeweld, dynastieke belangen, politieke koehandel e.d. – in overeenstemming te brengen met het zelfbeschikkingsrecht der volkeren als het nieuwe democratische legitimatiemotief voor staatsvorming van de moderniteit is uiteraard een kolossale uitdaging. Dit is slechts ten dele gelukt. Daardoor maken veel volkeren in etnisch-culturele zin deel uit van gevestigde staten, waar zij vaak in hun etnisch-culturele zelfbeschikkingsrecht ernstig beknot worden, zoals bijvoorbeeld de koerden, die na de Eerste Wereldoorlog aanvankelijk een eigen staat was beloofd, maar die niettemin tegen de beloften van geallieerde zijde in over vier verschillende staten verspreid zijn geraakt. Wereldwijd is het streven naar politieke en etnisch-culturele zelfbeschikking nog steeds een bron van grote spanningen en conflicten. Tijdens de Koude Oorlog is dat conflictpotentieel tijdelijk op de achtergrond geraakt. Maar na afloop daarvan is het onmiddellijk in alle hevigheid weer aan de oppervlakte getreden, en zoals bekend meteen uitgemond in een reeks van succesvolle secessiepogingen, met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en Joegoslavië als resultaat.

Dat het conflictpotentieel zo wijd verbreid is, kan geen verbazing wekken. Dat heeft te maken met de heterogeniteit in etnisch-cultureel opzicht van de meeste staten, en de natuurlijke neiging van dominerende culturen in die staten om kleinere culturen en daarmee samenhangende talen te overheersen en te kleineren, met het streven naar politieke en culturele zelfbeschikking van zich onderdrukt voelende nationale minderheden als reactie. De geschiedenis van België is daarvan een bekend voorbeeld.

Hoe verhoudt het volkenrecht zich tot deze etnisch-culturele problematiek? De volkenrechtsgeleerde Paul de Waart is gevraagd daarop zijn licht te laten schijnen. Vanuit zijn expertise gaat hij in op alle volkenrechtelijke finesses die daarbij relevant zijn. Actuele kwesties, zoals de Oekraïneproblematiek, de afscheiding van de Krim en de aansluiting ervan bij Rusland, en het uitroepen van het kalifaat door de Islamitische Staat, komen daarbij ook ter sprake.

Thema 22: Verbreiding moderniteit in liberale zin als nieuw algemeen menselijk patroon

In het voetspoor van het christelijk messianisme ontluikt sinds de liberale revoluties van de 18e eeuw een moderne westerse zendingsdrang die het liberale project der moderniteit tot universele norm proclameert en daarvan wereldwijd kond doet. In eerste instantie komt de Europese expansie- en zendingsdrang tot gelding in een kolonisatie van grote delen van de niet-westerse wereld. Sinds de tweede helft van de vorige eeuw groeit in de competitie met de pretenties van het door de Sovjet-Unie geleide wereldcommunisme meer nog dan voorheen de ambitie de moderniteit in liberale zin van een afwijking van het AMP van de premoderniteit te ontwikkelen tot het nieuwe algemeen menselijke patroon van beschaving in de overtuiging dat dit beschavingsconcept het verst gevorderd is in de ontwikkeling en verwerkelijking van wat mens-zijn kan en moet betekenen, kortom van humaniteit.

Met de afschaffing van de Apartheid heeft Zuid-Afrika afscheid genomen van een premoderne sociaal-politieke erfenis. De vraag of, en in welke mate, de geest en de praktijk van de liberale democratie in dat prominente Afrikaanse land voet aan de grond krijgt in de politieke praktijk, is in vorige nummers en jaarboeken al volop aan de orde geweest. In dit nummer ruimen we graag de nodige ruimte in voor een groot overzichtsartikel over de ontwikkeling van de Afrikaanse letterkunde sindsdien. Een groot kenner hiervan doet hiervan verslag. De literatuur van Zuid-Afrika is thans rijker en veelvormiger dan ooit. Om aan deze rijkdom recht te doen, is een omvangrijke boekpublicatie noodzakelijk. Het onderhavige artikel beoogt geen volledige analyse, richt zich vooral op de Afrikaanstalige literatuur van Zuid-Afrika en wil een inleiding bieden in enkele belangrijke actuele tendensen binnen deze literatuur. Deze beperking tot de Afrikaanstalige literatuur is niet willekeurig, omdat zij immers het belangrijkste segment van de literaturen van Zuid-Afrika vormt.

Thema 25: Reflectie op de historische achtergrond van de actualiteit

Wat deze tijd meer dan voorheen kenmerkt, is een sterk op het heden geconcentreerde tijdsbeleving (present-focussed) als kenmerk van een postmoderne tijdsbeleving waarin mensen continu met de actualiteit bezig zijn via het laatste nieuws, de mailbox, voicemail, teletekst, sms, Twitter, beurskoersen en dergelijke. Dat hodiecentrisme stempelt ook de hedendaagse politiek. De historische dimensie ervan is sterk verbleekt. Vandaar een heel kort politiek geheugen. Vandaar ook dit discussiethema waarin aandacht gevraagd wordt voor die historische dimensie als achtergrond van de actualiteit.

In de eerst helft van de vorige eeuw hadden kerken nog grote invloed op het doen en laten van de toen nog in grote meerderheid gelovige bevolking, en was sport niet meer dan een op zichzelf leuk onderdeel van de vrijetijdsbesteding, en veelal ook door amateurs beoefend. In de laatste decennia van de vorige eeuw verandert dat drastisch. Sport stijgt snel in waardering en maatschappelijke betekenis. In een seculariserende samenleving raakt godsdienst en kerkgang daarentegen op de achtergrond, en lijkt sport sociale functies van religie min of meer over te nemen. De zevende dag, eens een christelijk gewijde rustdag, wordt een dag van sport en drukke gesprekken over de uitkomsten daarvan, met Studio Sport van de NOS televisie als hoogtepunt. In aansluiting op die ontwikkeling en een recent boek daarover wordt de vraag onder ogen gezien of, en in welke mate, sport in West-Europa de sociale functies van religie overneemt, te weten morele vorming, sociale binding, en zingeving.

Thema 26: Corruptie en integriteit

Corruptie is een ziektevirus dat onze economieën aangetast heeft. Hoe dit te voorkomen, en als dat niet lukt, wat helaas veelal het geval is, dient het als sluipend maatschappelijk euvel uiteraard krachtig bestreden te worden. De aandacht gaat daarbij in eerste instantie uit naar degenen die zich daaraan schuldig maken. Corruptie-onderzoekers zijn al doende tot het besef gekomen, dat zij bij hun onderzoek minder naar schuldigen moeten zoeken, maar meer naar kenmerken van systemen waarbinnen mensen makkelijk tot corrupt gedrag verleid worden. In de politicologische literatuur is in dit verband het begrip corruptogene omgeving ontwikkeld ter aanduiding van een politiek-sociale omgeving waarin corruptie gemakkelijk gedijen kan. Hieronder een artikel van Michel van Hulten met speciale aandacht voor corruptie en integriteit in Nederland en verwante landen binnen Europa. Met veel onderzoekers van corruptie betwijfelt hij namelijk of Nederland zoveel minder corrupt is dan andere landen, zoals hier verondersteld wordt, daarbij als land met een sterk moreel zelfbewustzijn ervan uitgaand dat hier alles in de regel keurig toegaat.

Commentaar op actuele ontwikkelingen en gebeurtenissen

In kort bestek

Nieuwe boeken

Voor zover niet onder bepaalde thema’s besproken, volgen hier nog vijf besprekingen van recente boeken.

Kort geboekt

Gedichten

Melancholie van bomen in november, zo begint een herfstgedicht van een bekende Nederlandse dichter van weleer. Die melancholische stemming klinkt in zekere zin ook door in de herfstgedichten van Piet Ransijn, die wij hier publiceren; de herfst als de tijd waarin de dagen met het licht snel korter worden, de tijd van laatste bloemen, druipende bomen, vallende bladeren. Leven trekt zich terug in de aarde, alles sterft op deze aarde, en heeft geen blijvende waarde, aldus de dichter. De vergankelijkheid der dingen, zoals weerspiegeld in de natuur, stemt melancholiek. Maar we moeten verder, altijd maar verder, maar waarheen? 

Mededelingen

Colofon (oud)

Directeur/hoofdredacteur: Prof. Dr. S.W. Couwenberg       
Redactie: Sander Wieman, Piet Ransijn, Patricia van Bosse
Redactieadres: Akkerwindestraat 23, 3051LA Rotterdam
Telefoon: 010-4182580
Emailadres: couwenberg@ese.eur.nl

Advertentie

Stichting Civis Mundi, Erasmus Universiteit Rotterdam en Deventer Universitaire Pers

nodigen lezers van Civis Mundi Digitaal uit voor de presentatie van

CIVIS MUNDI JAARBOEK 2014

onder redactie van Prof. Dr S.W. Couwenberg en Prof. Dr P.B. Cliteur:

‘HEEFT GESCHIEDENIS ZIN? OF IS DIT EEN ONZINNIGE VRAAG?’

op donderdagmiddag 15 januari 2015 in de Erasmus Universiteit Rotterdam

Wij kunnen u op de gastenlijst zetten als u zich voor 6 januari 2015 met uw naam, adres, telefoonnummer en het aantal personen aanmeldt via info@universitairepers.nl. of via Deventer Universitaire Pers, Sandrasteeg 8, NL-7411 KS Deventer. 

Tot 6 januari 2015 kunt u het Jaarboek met korting bestellen via deze bestelpagina of door uw gegevens (naam, adres, telefoonnummer en gewenste aantal exemplaren) te zenden naar bovenstaand mail- of postadres. U betaalt dan slechts 15 euro per exemplaar i.p.v. de reguliere prijs van 19,26 euro.