Thema 1: Materialisme

Is er een samenhang tussen het heersende materialistische mens- en wereldbeeld in wetenschap en filosofie en de materialistische denk- en leefwijze zoals die tot uitdrukking komt in het heersende politiek-ideologische denken (neoliberalisme) en de heersende levensstijl? De bijdrage van Hugo Verbrugh aan deze artikelenserie is in het eerste nummer wel opgenomen, maar kon door een technische omissie niet geopend worden. Vandaar dat zijn artikel opnieuw geplaatst wordt.

Thema 2: Neoliberalisme ter discussie

Evenals vorige toonaangevende elites zijn het de afgelopen jaren neoliberaal geïnspireerde economische elites van ondernemers en managers geweest die tekenen van zelfoverschatting en arrogantie van de macht toonden. Dit blijkt ook uit de vanzelfsprekendheid waarmee zij geneigd waren hun economische normen en waarden aan de hele samenleving op te dringen en de leefwereld van burgers aan hun prioriteiten te onderwerpen met toenemende ondermijning van de autonomie en beroepseer van professionals als gevolg van een totale economisering van de samenleving. Dat evenals de neoliberale privatiseringsagenda die ook de staat steeds meer onderwerpt aan de wetten van de marktwerking begon de laatste jaren de nodige irritatie te wekken en verzet tegen de uitwassen van dit nieuwe "superkapitalisme". In een artikelenserie wordt daarop nader ingegaan.

Thema 3: Neurosofie ter discussie

Neurowetenschappelijk onderzoek is volop in opmars. De effecten ervan dringen steeds meer door in andere academische disciplines. Zo is er al sprake van neuropsychologie, neurobiologie, neuroeconomie, neuroethiek, neurotheologie, enz. Neurowetenschappelijke verklaringen lijken grote levensvragen over God, de ziel, de vrije wil, de zin van ons bestaan e.d. overbodig te maken.

De vrije wil is een fictie. Het menselijk (zelf)bewustzijn stelt maar weinig voor en daarmee ook onze zelfkennis. We worden geleefd door een sterfelijke en genetisch-geprogrammeerde breinmachine. We zijn als mensen slechts toeschouwers bij ons eigen leven. Dit is wat dat hedendaagse hersenonderzoek ons leert. Hoe serieus moeten we die neurosofie nemen? Is dit niet weer een typisch voorbeeld van wetenschappelijke specialisten die de uitkomsten van hun specialistisch onderzoek zomaar een universele strekking toekennen? De neurochirurg Pierre Vinken merkt hierover het volgende op: "De emoties die wij onbewust aan het hart toekennen - liefde, betrokkenheid, bezieling, intimiteit - zijn nog dezelfde als die van eeuwen geleden. En mijn intuïtie zegt mij dat deze gevoelens van het hart van een hogere orde zijn dan de regels van het verstand.De ziel huist niet in het brein, maar in het hart. Het is dus niet verwonderlijk dat de neurobioloog Dick Swaab haar niet heeft kunnen vinden. Swaab is een ééndimensionale denker die meent de éne werkelijkheid vanuit één discipline te kunnen verklaren." In dit nummer opnieuw een bijdrage van de arts/filosoof Hugo Verbrugh waarin hij naar aanleiding van een recente publicatie nader in gaat op de psychologie van het beslissen.

Thema 4: Is de vraag naar de zin van ons bestaan nog relevant?

Met het verval van de religieuze, i.c. christelijke levensoriëntatie van de premoderniteit groeit onderhuids het besef van een existentiële zinledigheid die sinds Nietzsche in de filosofische en literaire literatuur aan de oppervlakte treedt en voorlopig nog beperkt blijft tot een kleine intellectuele elite. Die existentiële leegte is aanvankelijk gevuld met het moderne vooruitgangsgeloof als zingevend motief van de moderniteit. Maar in de loop van de twintigste eeuw verliest dat geloof met zijn ideologische en utopische uitwerkingen geleidelijk aan zijn ultieme zingevende kracht en verbreidt het nihilistische wereldbeeld en levensbesef zich in steeds bredere kring totdat het in het postmoderne denken tenslotte het karakter krijgt van een normaal gegeven. De vraag naar een omvattende zin van het bestaan verliest sindsdien voor veel mensen zijn eeuwenoude cruciale betekenis. In vorige jaargangen van Civis Mundi is dit thema al enige malen inzet van reflectie en discussie geweest. In Civis Mundi Digitaal wordt dit thema opnieuw opgepakt.

Thema 5: Identiteitscrisis als onderdeel van de huidige crisistijd

We leven in een crisistijd. Er is een milieu-, energie-, klimaat-, en voedselcrisis. Er is een financieel-economische crisis. Cultuurfilosofen spreken van een beschavingscrisis en er is ook een identiteitscrisis gaande: een religieus-culturele, politieke, maatschappelijke en nationale identiteitscrisis. In deze artikelenserie wordt die meervoudige identiteitscrisis ter discussie gesteld:

Thema 6: Politieke en bestuurlijke vernieuwing en problematiek

De politieke onzekerheid en instabiliteit van deze tijd is de prijs die kleeft aan de politieke onmacht van traditionele partijen om de politieke structuur en cultuur uit het verzuilingstijdperk en hun beleid aan te passen aan een aanzienlijk veranderde politieke en maatschappelijke context. Tot vernieuwing van de politieke cultuur in Nederland valt zeker ook te denken aan herwaardering van het algemeen belang en versterking van het democratisch burgerschap. Als ook bewustwording van taalmanipulatie als storende factor in politieke communicatieprocessen. In dit nummer wordt daar nader op in gegaan.

Thema 7: Nieuw maakbaarheidsperspectief

Het maakbaarheidsideaal van de moderniteit is in eerste instantie toegepast op de inrichting en ontwikkeling van de samenleving. Langs die weg zijn de levensvoorwaarden van de mens aanzienlijk verbeterd. Dit maakbaarheidsstreven heeft in deze tijd echter zijn grenzen bereikt. Dat geldt vooral voor het streven naar gelijke levenskansen. Die blijven heel ongelijk. Het accent verschuift nu meer en meer naar de ontwikkelingsmogelijkheden en -problemen van de maakbare mens als nieuw speerpunt in het moderniseringsproces. Dat biedt nieuwe perspectieven voor het creëren van meer gelijke levenskansen dankzij de ontwikkeling van nieuwe technologieën als nano-, bio-, info- en cognotechnologieën en daarmee samenhangende vakgebieden. In deze artikelenserie zal dit thema nader worden uitgewerkt.

Thema 8: Israëlisch-Palestijns conflict, een poging tot verheldering

Zoals Nederland geworsteld heeft met het prijsgeven van zijn oude koloniale banden met het vooroorlogse Nederlands-Indië en zich daarna bekeerd heeft tot een principieel antikolonialisme ten opzichte van de apartheid in Zuid-Afrika als restant van Europees kolonialisme, zo worstelt het ondanks zijn nu principieel antikoloniale oriëntatie opnieuw met zijn houding in het Israëlisch-Palestijnse conflict, dat in zekere zin vergelijkbaar is met de conflictsituatie in Zuid-Afrika tijdens de apartheid. Dit conflict is het sluitstuk van het Europese dekolonisatiedrama dat op een enkele uitzondering na (Groot-Brittannië) een treurig voorbeeld is van geschiedenis als optocht van menselijke domheid en dwaasheid zoals de Amerikaanse historica Barbera Tuchman dat met veel voorbeelden uit de wereldgeschiedenis toegelicht heeft.

Thema 9: Ontwikkelingsproblematiek derde levensfase

Dat onze samenleving door een samenspel van factoren steeds meer vergrijst is een feit dat nog overwegend in negatieve zin wordt ervaren en gewaardeerd. De nadruk ligt daarbij vooral op de financiële consequenties ervan. Die negatieve waardering uit zich ook in de maatschappelijke bejegening van het ouder worden. Als reactie op die negatieve waardering van ouderen is er een richting in het denken over vergrijzing die die tendens in meer optimistische zin interpreteert en liever spreekt van een verzilvering dan van een vergrijzing van onze samenleving. Daarbij wordt ervan uitgegaan dat de gezonde levensduur in komende jaren nog aanzienlijk verlengd kan worden dankzij het voorkomen of herstellen van allerlei aandoeningen die tot nu toe tot ouderdomskwalen gerekend worden.

Thema 10: Vragen van leven en dood

De secularisering van onze moderne cultuur heeft niet alleen geleid tot vervaging en verdwijning van het traditioneel-christelijke hiernamaalsperspectief, maar ook tot verdringing van de dood als levensmysterie. De laatste tijd verandert dit laatste. Zo is er hernieuwde aandacht voor vragen rond de dood en de omgang daarmee, i.h.b. voor rituelen met betrekking tot dood en afscheid nemen. In vorige nummers hebben we onder dit thema de mogelijkheid open gehouden, dat de dood toch niet het laatste woord is, al is daarop geen hoop als we de wereld uitsluitend door een positief wetenschappelijke bril bekijken, zoals ook de verpleeghuisarts Bert Keizer doet in zijn vorig jaar verschenen boek over vragen van leven en dood. In dit nummer wordt daaraan een uitvoerige bespreking gewijd. Het wordt geïnterpreteerd als een pleidooi voor illusieloos leven en sterven als levens-en stervenskunst. Daarna een korte notitie over een boek van een kinderarts met een pleidooi voor een versoepeling van de euthanasiewet voor kinderen.

Thema 11: Filosofie van de levenskunst

De laatste jaren zien we een reveil van een vertrouwde en klassieke opvatting van filosofie, namelijk de praktisch gerichte filosofie van de levenskunst, het filosofisch doordenken van het alledaagse leven. Het is een filosofie die mogelijkheden aanreikt voor de vormgeving van het eigen leven en hulp biedt bij het nadenken over levensvragen in een cultuurtype, dat mensen met groeiende keuzemogelijkheden confronteert, waaruit zij een adequate selectie moeten maken bij de bepaling van de eigen levensweg. Een van de meest opvallende auteurs over dit thema is de laatste jaren Joep Dohmen. Hierop wordt in eerste instantie ingegaan.

Thema 12: Drugsproblematiek

Drugsproblematiek is door VVD-prominent Frits Bolkestein e.a. opnieuw ter discussie gesteld. Onder bepaalde voorwaarden moet het verbod van soft- en harddrugs worden afgeschaft, vinden zij. De CDA-ministers Ab Klink en Ernst Hirsch Ballin vinden dat een verkeerd signaal (in hun opiniebijdrage in NRC Handelsblad, 8 juni 2010), evenals VVD-prominent Frits Korthals-Altes (in Liberaal Reveil, 2, 2010), en willen derhalve de status quo in stand houden. In dit nummer niettemin een kort pleidooi voor legalisatie van softdrugs om hierover een zinnige discussie op gang te brengen.

Thema 13: Debat over toekomst België en Benelux

Met slechts drie samenstellende delen - het Vlaamse, het Waalse en het Brusselse hoofdstedelijke gewest -, de afwezigheid van enigerlei juridische hiërarchie tussen het federale en deelstaatniveau, bepaalde grondwettelijk verankerde pariteitseisen: pariteit tussen Franstaligen en Vlamingen in de nationale regering, pariteit van Vlaanderen en Wallonië in de volksvertegenwoordiging en de eis van een zesvoudige meerderheid binnen elke taalgroep in elke Kamer) en nog andere politieke complicaties is het Belgische federale model bijzonder problematisch. Dat kan dan ook slechts een overgangsfiguur zijn naar wat anders en beters. Maar wat?

Al is de Benelux in economisch opzicht door de Europese integratie grotendeels achterhaald, het potentieel ervan is zeker niet uitgeput. Op de terreinen van veiligheid, grensoverschrijdende samenwerking, ruimtelijke ordening, infrastructuur, vervoer, milieu, politieke samenwerking en immigratie liggen voor de Benelux nieuwe ontplooiingsmogelijkheden. Het hernieuwde Benelux-verdrag schept daartoe de nodige voorwaarden, maar de belangstelling ervoor is tot nu toe zeer gering. Heeft de Benelux nog toekomst?

Thema 14: Progressiviteit als identiteitbepalende factor

In deze tijd is er op tal van terreinen sprake van een crisis rond woord en beeld. Representeren ze nog iets? Hebben ze ons nog iets te zeggen of is het gebakken lucht? Die representatiecrisis zien we niet alleen op het terrein van de religie, de kunst en de media, maar ook op dat van de (partij)politiek. Gaat het daar nog over iets reëels of wordt met allerlei ongrijpbaar geworden clichés uit het voorbije ideologische tijdperk een politiek schimmenspel opgevoerd ter instandhouding van de status-quo? Geldt dit ook voor een begrip als progressief dat nog altijd heel courant is? In de regel wordt progressief als antipode van conservatief gesteld, al wordt dat van conservatieve zijde wel tegengesproken. In deze zin is progressief tot driemaal toe inzet geweest van politieke discussie en strijd in de Nederlandse politiek. In deze serie een kritische reflectie op de betekenis van progressiviteit als identiteitsbepalende factor.

Thema 15: Ideologische profilering

Onder dit thema hebben we geprobeerd een discussie te entameren over nostalgie naar ideologische profilering in de Nederlandse politiek. Die nostalgie bleek echter niet meer te leven. Die poging is dus mislukt. In Amerika zien we daarentegen een zekere ideologisering van de politiek die voorheen ontbrak. Dankzij de ontwikkeling van de liberale ideologie tot een gemeenschappelijk politiek geloof is Amerika in zijn binnenlandse politiek namelijk verschoond gebleven van de antiliberale polarisatieprocessen in Europa. Voor de belangrijkste antiliberale stromingen in Europa zoals het klassieke conservatisme, het socialisme en communisme en het christelijk confessionalisme (nu christen-democratie) ontbrak daar de nodige politieke voedingsbodem om tot ontplooiing te kunnen komen. Anders dan in Europa is partijvorming in Amerika derhalve niet de expressie van ideologische tegenstellingen. Politieke strijd richt zich daar hoofdzakelijk op de vraag hoe die gemeenschappelijke liberale ideologie in de politieke praktijk het best operationeel te maken valt met pragmatisme als belangrijkste richtsnoer. Als filosofische stroming - waar is wat werkt - is pragmatisme ook de belangrijkste Amerikaanse bijdrage aan de westerse filosofie. Wel steken ook in de Amerikaanse politiek periodiek polarisatieprocessen de kop op. Maar daarbij gaat het niet zozeer om ideologische, maar om machtspolitieke en programmatische tegenstellingen. Sinds de jaren 90 verandert dat. Behalve de opkomst van het ideologisch geïnspireerde neoconservatisme is daar nu ook sprake van ideologisering van de politiek door de opkomst van een christelijk-conservatieve richting in de Republikeinse partij. Hierover in dit nummer een korte notitie.

Thema 16: Het CDA, wat is dat voor een partij?

Sinds lang rijst periodiek de vraag hoe het CDA te positioneren in het politieke krachtenveld. Bij de recente kabinetsformatie kwam die vraag opnieuw aan de orde. Vandaar dat we een artikelenserie openen over de vraag wat voor partij het CDA eigenlijk is.

Thema 17: De rechtsstaat en het politieke benoemingenbeleid in Nederland

Evenals tijdens de Fortuynrevolte is als reactie op de politieke stellingname van de PVV tegen de islam het discriminatieverbod opnieuw inzet van heftige discussie. Dat discriminatieverbod wordt echter sinds lang door de gevestigde politiek zelf geschonden. Dat verbod vindt nadere uitwerking in artikel 3 van de Grondwet, waarin gesteld wordt dat de gelijke toegang van alle Nederlanders tot openbare ambten gewaarborgd wordt. Die waarborg is in onze partijendemocratie al sinds lang tenietgedaan. Daartegen is veel verzet gerezen, maar dat heeft nog steeds geen effect gehad. Vandaar dat er alle reden is de discussie daarover te heropenen.

Thema 18: Is de ondergang van het Avondland nabij?

Direct na de Eerste Wereldoorlog vond het bekende werk van de Duitse geschiedfilosoof Oswald Spengler Untergang des Abendlandes grote weerklank onder tijdgenoten vanwege het cultuurpessimisme dat hij daarin onomwonden vertolkte. Die ondergang verwachtte hij zo rond het jaar 2000. In de jaren ’30 maakte de vermaarde Nederlandse historicus Johan Huizinga zich eveneens tolk van dat cultuurpessimisme. Het besef in een hevige, naar de ondergang nijgende cultuurcrisis te leven, is in brede lagen van de bevolking doorgedrongen, meende hij aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog in zijn toen geruchtmakende boek In de schaduwen van morgen (1939).

Na die oorlog herstelde het Avondland zich echter wonderwel. Het overwon zijn eeuwenlange onderlinge twisten door te streven naar Europese eenwording en schiep daardoor tevens de voorwaarden voor nieuwe welvaartsontwikkeling na het verlies van de koloniale welvaartsbronnen van weleer. Onder leiding van Amerika zette het zich schrap tegen de antiwesterse ambities van het wereldcommunisme en kwam het zegevierend uit die strijd met Amerika als dominerende wereldmacht. Na die overwinning presenteerde het zijn westers-liberale beschavingstype vervolgens als wereldmodel.

Maar al twee decennia na het einde van de Koude Oorlog heerst er een nieuwe crisis- en malaisestemming over een breed front, is er sprake van hernieuwde zelftwijfel en existentiële onzekerheid over de toekomst, spreken cultuurfilosofen van een nieuwe beschavingscrisis, stuit Europese eenwording op wijdverbreid Euroscepticisme, vergrijst de samenleving in snel tempo, worden allerlei tekenen van decadentie gesignaleerd en voltrekken zich grote mondiale machtsverschuivingen ten koste van de westers-liberale invloed in de wereld. Vandaar herlevend cultuurpessimisme en de vraag of de ondergang van het Avondland als leidende cultuur nakende is.

Commentaar op actuele gebeurtenissen

Nieuwe boeken

Onder dit kopje verschijnen regelmatig besprekingen van boeken die wij relevant achten in het kader van onze doelstelling.

Reacties

In deze rubriek worden in de toekomst ingezonden reacties geplaatst van lezers van Civis Mundi. Reageren op een artikel kunt u doen door een e-mail te sturen naar de redactie.